Փաստ ինֆո

Դեկտեմբերի 17-ից Հայաստանում այլևս գործում է «մասնավոր մեղադրանքով» վարույթի դատական քննության ինստիտուտը, ինչը ենթադրում է, որ հանցագործության «բացահայտման» և դատարանում դրա ապացուցման բեռը դրվում է հանցագործությունից տուժած քաղաքացու վրա։ Մասնավորապես, եթե նախկինում գործող Քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված էր որոշ հանցատեսակների դեպքում ( օրինակ՝ ծեծը, առողջությանը վնաս պատճառելը և այլն) քրեական գործերը հարուցվում էին տուժողի բողոքի հիման վրա, քննվում՝ նախաքննական մարմնի կողմից, իսկ մեղադրանքը դատարանում պաշտպանվում էր նաև պետության կողմից՝ ի դեմս դատախազության, ապա այժմ գործող օրենսդրությամբ մասնավոր մեղադրանքի գործերով բացահայտումն ու ապացուցումը մնում է հանցագործությունից տուժած քաղաքացու ուսերին։ Հայեցակարգի համաձայն՝ այս փոփոխությունների նպատակը նախաքննական մարմնի բեռնաթափումն է, մինչդեռ, դատական համակարգն էլ ավելի ծանրաբեռնելու գնով, ավելին՝ ստեղծվում են անհավասար պայմաններ՝ հանցագործությունից տուժած քաղաքացու և մեղադրյալի իրավունքների պաշտպանության հարցում։ Փաստաբան Արմինե Ֆանյանի գնահատմամբ՝ խնդրահարույց ինստիտուտ է, փաստաբանը կանխատեսում է՝ սա երկար կյանք չի ունենալու, ինչպես՝ մինչդատական վարույթի դատարանները։
«Երբ քննարկում էինք մասնավոր մեղադրանքի ինստիտուտը՝ հեղինակների հետ, հիմնականում հիմնավորումները հանգում էին նրան, որ նախաքննական մարմինները զգալիորեն գերբեռնված են, հատկապես՝ մասնավոր մեղադրանքի գործերով, դրա համար նախաքննական մարմինները բեռնաթափելու խնդիր է դրված նախագծով, բայց նախագծի հեղինակները հաշվի չէին առել այն հանգամանքը, որ դատական համակարգն ավելի վատ վիճակում է այդ իմաստով, իսկ դատավորների սակավ քանակը և գործերի անհամաչափ ավելացումը՝ տարեց տարի, ուղղակի հնարավորություն չի ընձեռելու՝ անգամ եղած թվաքանակով ողջամիտ ժամկետների ապահովումն իրականացնել։ Նոր հաստիքներ են ավելացրել՝ հատկապես մասնավոր մեղադրանքի գործերը քննող դատավորների համար, շատ խնդրահարույց ինստիտուտ է, որովհետև այսօր արդեն իսկ գործն ըստ էության քննող դատավորների մասով բավականին լուրջ խնդիր ունենք։ Այսինքն՝ գործերի՝ տարեց տարի անհամաչափ աճը և դատավորների թվի անհամապատասխանությունն աճին՝ արդեն վակուում է առաջացրել դատական համակարգի։ Դատական նիստերը սկսել են բավականին ուշ-ուշ նշանակվել, ինչը քրեական արդարադատության համար ուղղակի աղետալի է»,-«Փաստինֆո»-ի հետ զրույցում արձանագրեց Արմինե Ֆանյանը՝ նկատելով, որ դատական համակարգը ծանրաբեռնել են գործերով, որոնք նախաքննական մարմնում գոնե ֆիլտրվում էին, հաշտությամբ կարճվում, իսկ այսօր այդ ծանրաբեռնվածությունն անարդարացիորեն տեղափոխվելու է դեպի դատական իշխանության թև։ Ֆանյանը մտահոգությամբ արձանագրեց, որ նախագիծը շատ խնդրահարույց է՝ հատկապես դատական մատչելիության տեսանկյունից։

«Մինչ այսօր հանցագործությունը բացահայտելու համար մի ամբողջ պետական ապարատ էր աշխատում, կառուցակարգ, պետական լծակներ և ռեսուրսներ են ներդրվում, որ հանցանքը բացահայտվի, անձը ենթարկվի պատասխանատվության, հիմա, տուժողը, չունենալով այդ ռեսուրսները, պետք է նախաքննական մարմնի ֆունկցիա իրականացնի։ Սա անպատկերացնելի է։ Համեմատում են քաղաքացիական գործերի հետ, բայց քաղաքացիական գործերով նման իրավահարաբերություններ չեն քննարկվում, այնտեղ մասնավոր, գույքային-ոչ գույքային հարաբերություններ են, այստեղ՝ քրեական արդարադատության հետ գործ ունենք և տուժողը, բացի այն, որ հանցագործությունից է տուժել, պետք է ծախսեր կրի, որ կարողանա դատարանի առջև ապացուցել, որ անձն իր նկատմամբ հանցանք է կատարել և պետք է ենթարկվի քրեական պատասխանատվության։ Նույնիսկ անհասկանալի է՝ տուժողը վնասի հատուցում ստանալու է, թե՝ ոչ, որովհետև մեղադրյալը կարող է լինել անվճարունակ։ Այսինքն՝ այդ ապացուցման բեռը պետական մարմնից տեղափոխվել է մասնավոր անձի ուսերին, մինչդեռ, պետության պարտականությունն է կանխել հանցագործությունը։ Ստացվում է՝ պետությունը ոչ միայն չի կանխում այդ անձի դեմ հանցանքը, այլև ասում են՝ արի, ապացույցներդ հավաքիր, կանգնիր դատարանի առջև, ապացուցիր, որ այս անձը վնաս է պատճառել»,- նշեց Ֆանյանը՝ ընդգծելով, որ ինքնադատաստանի ակտերն են շատանալու, որովհետև տուժողների մեծ մասն ուղղակի չի մտնելու այդ ռիսկերի տակ, գնա և ինքնուրույն սկսի ապացույցներ հավաքել, փաստաբան վարձել, իրենց իրավունքներից չեն օգտվելու, իրավունքները շարունակելու են մնալ խախտված․ «Ունենալու ենք իրավիճակ, որ պետությունը մի գրպանից հանում՝ մյուսն է դնում, ընդհանրապես, որևէ ռիսկ՝ մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցում՝ հաշվի չի առնում»։

Իսկ թե արդյոք դատարանում անհավասար պայմաններ չեն լինի՝ տուժողի և մեղադրյալի իրավունքների պաշտպանության հարցում, ի վերջո, մեղադրյալները ոչ միայն օգտվում են անմեղության կանխավարկածից, այլև՝ նրանց տրամադրվում է նաև հանրային պաշտպան, արդյոք վճարունակության խնդիրներ ունեցող տուժողներին ևս կտրամադրեն հանրային պաշտպաններ՝ Ֆանյանն արձագանքեց՝ նշելով, որ տուժողների մասով անվճար իրավաբանական օգնություն տրամադրելու իմաստով օրենքը ֆիլտր ունի, ամեն տուժող չէ, որ կարող է օգտվել հանրային պաշտպանի օգնությունից, պետք է որոշակի կատեգորիայի համապատասխանի, մինչդեռ, մեղադրյալների դեպքում նման ֆիլտր չկա, արդարադատության շահով պայմանավորված, եթե մեղադրյալը նշում է, որ անվճարունակ է, ապա նրա բանավոր հայտարարությունը հաշվի առնելով՝ պետությունը պարտավոր է ապահովել դա, բայց տուժողներն այդ առավելությունը չունեն։ Բացի այդ, ցանկացած հանցանքի ապացուցում ենթադրում է վարութային ծախսեր, օրինակ՝ առողջությանը պատճառված վնասը պարզելու համար իրականացվում է դատաբժշկական փորձաքննություն, նախկինում դա քննչական մարմինն էր իրականացնում, այժմ, եթե տուժող անձը չունենա անգամ փաստաբանի հետ պայմանագիր կնքելու, օգտվի Հանրային պաշտպանի գրասենյակից, ապա չի կարողանա, միևնույն է, վճարել փորձաքննության համար, արդարադատությունը տուժելու է։

«Ակնհայտ անհավասար պայմաններում են գտնվելու մեղադրանքի և պաշտպանության կողմերը։ Եթե տուժողին բերում եք, մեղադրող դարձնում, ուրեմն հավասար պայմաններով օժտեք, այնպես արեք, որ այդ մարդու փորձաքննությունն անվճար լինի կամ եթե այնպիսի հարց է, որ հատուկ գիտելիքների ոլորտ է պահանջում, այլ ծախսեր, որ հիմնավորվի, որ այդ վնասը պատճառվել է, ապա տուժողն ինչպե՞ս է դա անելու։ Բացի այդ՝ հայցը, որը պետք է կազմվի, բավականին խիստ պահանջներ են ներկայացված, ինչը բարձրագույն կրթություն չունեցող անձի համար անիրատեսական բան է, բոլոր դեպքերում տուժողն առանց փաստաբանի ի վիճակի չի լինի կազմելու այդ հայցը»,- նշեց Ֆանյանը։

Փաստաբանը վստահ է՝ արդարադատության մատչելիության մասով խնդիր է լինելու, տուժողը հայտնվելու է խիստ անհավասար պայմաններում և, քանի որ պետությունը չի ցանկանում ծախսեր կրել և հանցանքը բացահայտելու, այդ ամենը տեղափոխվում է քաղաքացու ուսերին։

«Սա երկար կյանք չի ունենալու այնպես, ինչպես՝ մինչդատական վարույթի դատարանները երկար կյանք չունեցան։ Ուղղակի տապալվելու է՝ հաշվի առնելով հենց անձի հիմնարար իրավունքների խախտման փաստը»,- ընդգծեց Ֆանյանը։

Ամփոփելով զրույցը՝ մեր զրուցակիցը նկատեց, որ պետության նպատակն այն է, որ տուժողները չեն դիմի այդքան դատարան, մարդկանց իրավունքների հաշվին կնվազի հոսքը՝ թե՛ դատարաններ, թե՛ նախաքննական մարմին։

Հեղինակ՝ Իզաբել Սահակյան

Աղբյուր` Փաստինֆո