Փաստ ինֆո

Ադրբեջանում վերջին շրջանում թափ է հավաքում «Արևմտյան Ադրբեջան» թեզը, որով Ադրբեջանն ակնհայտ հավակնություններ է ներկայացնում Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ, Իլհամ Ալիևն էլ վերստին սկսել է խոսել ադրբեջանցիների՝ այսպես կոչված «իրենց պատմական հայրենիք վերադարձի իրավունքի մասին», որը հերթական պահանջն է՝ այսպես կոչված Խաղաղության պայմանագրի կնքման համար։ Նկատենք, որ խոսքը գնում է հայկական Սյունիքի մասին։

Ադրբեջանական այս մտացածին պահանջները թերեւս միտված են ստվերելու, երկրորդ պլան մղելու հայկական կողմի արդարացված պահանջները, որոնք կարող են ընդհուպ Բաքվին զրկել իրենց հիմնական եկամտի աղբյուրից։

Բաքվի նավթարդյունաբերությունը` որպես արդյունաբերական ճյուղ, հիմնել ու զարգացրել են հայերը, այդ մասին է վկայում է Խաչատուր Դադայանի 2006 թ-ին հրապարակված «ՀԱՅԵՐԸ ԵՎ ԲԱՔՈՒՆ (1850-ական թթ. - 1920թ.)» աշխատությունը, որտեղ հեղինակը ներկայացրել է, ինչպես ինքն է նշում, ամենատաղանդաշատ ու ստեղծարար համայնքներից մեկի՝ բաքվահայության պատմությունը։ Ըստ այդմ՝ փաստված է հայոց վիթխարի ներդրումը նավթարդյունաբերությունում, առևտրատնտեսական գործում հայ նավթարդյունաբերողների վիթխարի դերակատարությունը Բաքվի, նույնն է թե` Ռուսական կայսրության և համաշխարհային նավթարդյունաբերությունում:

Ներկայացնում ենք հատվածներ վերահիշյակ գրքից, որոնք փաստում են հայերի ներդրումը Բաքվում նավթարդյունաբերության ճյուղի զարգացման գործում, որը հետագայում՝ 1918 թ-ին հանգեցրեց Բաքվում իրականացված հայերի ցեղասպանության։ Հեղինակը ներկայացրել է նաև հաշվարկներ, այն մասին թե Բաքվում ցեղասպանված հայերին որքան փոխհատուցում պետք է տրամադրվի։

Տարբեր փաստավավերագրական նյութերի ուսումնասիրության արդյունքում՝ հեղինակ պատմում է, որ դեռ 1850-1854թթ. խոշորագույն նավթահորերի կապալառուներ դարձան թիֆլիսաբնակ վաճառականներ Կուկուջանյանը, Բաբանասյանը և գեներալ Տեր-Ղուկասյանը՝ տարեկան 110 հազ. ռ. վարձավճարով, 1854-1863թթ. Տեր-Ղուկասյանը՝ 117 հազ. ռուբլով, 1863-1867թթ. Հովհ. Միրզոյանը՝ 162 հազարով և 1867-1873թթ. նույն Միրզոյանը՝ 136 հազ. ռուբլով։ Հայ դրամատերերի այս քայլն առանձնակի ուշադրության է արժանի։ Բանն այն է, որ, ըստ պաշտոնական տվյալների, 1846թ. Ռուսաստանի հետ Անդրկովկասի ամբողջ առևտուրը գտնվում էր հայերի ձեռքում և կազմում էր 5.534.600 ռուբլի։

«1850-ից սկսած Բաքվի նավթադաշտերի կապալառությունը վկայում էր, որ զանազան կապալներով հարստացած հայոց առևտրական կապիտալի ներկայացուցիչները, որոնելով ներդրման նոր ոլորտներ և դրսևորելով շրջահայացություն, վերակողմնորոշվեցին և անցում կատարեցին դեռևս սաղմնային վիճակում գտնվող նավթարդյունաբերություն, որը հենց իրենք պիտի զարգացնեին: Զարգացնեին և անուղղակի պատճառ դառնային հայոց ապագա ողբերգության...

1872թ. նոյեմբերին կառավարությունը աճուրդի դրեց 460 դեսյատին ընդհանուր տարածքով 68 նավթաբեր տեղամաս՝ սահմանելով 552.240 ռ. մեկնարկային գին։ Աճուրդի արդյունքներն ապշեցուցիչ էին՝ պետական գանձարանը մեկնարկային գնի դիմաց ստացավ 2.980.307 ռուբլի: Սեփականատեր դարձան 12 ռուսներ, որոնք մուծեցին 1.485.860 ռուբլի (1.333.328 ռ. 60 դեսյատինի դիմաց վճարեցին Կոկորևը և Գուբոնինը), 11 հայ անհատներ (Հովհ.Միրզոյան, Գ.Լիանոսյան, Բեժանյան, Օնիկյան, Վերմիշյան, Ծուրինյան, Լալայան, Ղարաբեկյան, Տեր-Հակոբյան, Բ. և Պ.Սարգսյան եղբայրներ) և մեկ հայկական ընկերություն՝ «Սոուչաստնիկի» անվամբ (հիմնադիրներ՝ Բոգդան Դոլուխանյան, Մի1 Ст. Гулишамбаров, Очерк развития..., стр. 335. 14 Հայերը և Բաքուն նաս Կաճկաճյան, Ս.Կվիտկո), որոնք վճարեցին 1.459.182 ռ., իսկ միայն Հովհ.Միրզոյանը՝ 1 մլն 220 հազար՝ 40 դեսյատինի համար»։

Դադայանի ուսումնասիրության համաձայն 1872թ. աճուրդին մասնակցեցին միայն 2 ադրբեջանցի։

Այս մասնավորեցումը սկիզբ դրեց ոչ միայն «նավթային տենդի», այլև ֆինանսական խոշոր ներդրումների, բնակչության թվի կտրուկ աճի, քաղաքի բուռն զարգացման։

Բաքվի նավթարդյունաբերության կայացման (1873-1899թթ.) շրջանում՝ 1889թ. Բաքվում գրանցված 58 ընկերությունները միասին վերցրած արտադրել էին 192.247.663 փութ նավթ: Այդ ընկերություններից հայկական էին 34-ը, որոնք արդյունահանել էին 93.891.585 փութ: Ադրբեջանական էին ընդամենը 3-ը, որոնք ստացել էին 14.472.370 փութ։

Արդյունաբերության զարգացմանը զուգահեռ՝ ավելանում էր նաև բնակչությունը, 1897-ին Բաքուն ուներ 46.255 մուսուլման բնակիչ, 19 099՝ հայ, 38.965 ռուս։

Դադայանը ներկայացրել է նաև արդյունաբերական մյուս ճյուղերի զարգացման գործում հայերի ներդրումները, որոնց անդրադարձը թերևս այլ թեմա է։

Մանրամասն ներկայացնելով 1918 թ-ի սեպտեմբերին նախորդած ժամանակահատվածում ձևավարված աշխարհաքաղաքական իրավիճակը՝ Դադայանը ներկայացնում է սեպտեմբերի 15-17 շարունակվող Բաքվի հայերի կոտորածները՝ ընդգծելով, որ դրանք չավարտվեցին երեք օրով. բաքվահայության եղեռնը տևեց 2 ամիս և 2 օր, մինչև նոյեմբերի 17-ը:

«Հայերին կոտորելու մեխանիզմը մշակել և «հաջողությամբ» կիրառել էին թուրքերը` Արևմտյան Հայաստանում: Դրա առանձնահատկությունը հետևյալն էր. թուրքերը որևէ նահանգում, քաղաքում առաջին հերթին ոչնչացնում կամ «աքսորում» էին հոգևորականներին, հեղափոխականներին ու մտավորականներին (թուրքի աչքում հայ մտավորականն արդեն հեղափոխական էր): Երկրորդ հարվածը կրում էր տեղի ունևոր դասը` կապիտալի ներկայացուցիչները և նրանց ընտանիքի անդամները: Զրկվելով առաջնորդներից, հեղինակավոր անձանցից` հայ բնակչության մնացած հիմնական զանգվածը հոգեբանորեն դառնում էր լքված, անտեր, որին արդեն հեշտ էր մորթել: Միաժամանակ, դա թուրք բարբարոսներին հնարավորություն էր տալիս թալանի, ավարի տիրանալու շնորհիվ միանգամից հարստանալ, այսինքն` շարքային ցեղասպանները, կատարողները նյութական խթան ունեին»։

Մինչև Բաքվի անկումը հայ բնակչությունը կազմել է 88.673 հոգի կամ 22.622 ընտանիք, որոնք բնակվել են 81 փողոցներում։ Սեպտեմբերի 14-ին քաղաքից փախել է 31,543 հոգի (35,29%), մնացել է 57.380 մարդ: Կոտորածի պատկերը հետևյալն է. միայն երեք օրվա ընթացքում՝ սեպտեմբերի 15-17-ին 57.380 մարդուց սպանվել է 5 248-ը (71,71%-ը` արական սեռի, 28,29%-ը` իգական, ընդ որում` սպանվել են մի քանի ամսական ծծկեր երեխաներից մինչև 85 տարեկան ծերունիներ ու պառավներ):

Սրանցից բացի, սպանվել են Շամախից և Գյոկչայից` Բաքվում ապաստանած 1500 փախստականներ և 2240 զինվորներ ու բանվորներ, որոնք ամուրի էին կամ հարազատներ չունեին: Այսպիսով, առաջին երեք օրերի ընթացքում սպանվեց 8 988 հայ: Սակայն մարդկային զոհերի քանակն այս թվով չի սահմանափակվում. Իշխանյանը դրանց ավելացնում է անհետ կորածներին»:

Հայերի թալանը գնահատվում էր 660 մլն 788.148ռ։ 1918թ. դեկտեմբերին Անգլիայի, Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի կողմից Բաքվում ստեղծվեց «Դաշնակից տերությունների վերստուգիչ հանձնաժողով»: Այն իր բնույթով պաշտոնական էր, միջազգային, ինտերնացիոնալ, և կազմի մեջ ընդգրկված էին ընդամենը 7 հայեր: Հանձնաժողովը Բաքվի բնակչությանն առաջարկեց ներկայացնել ցուցակ-նախահաշիվներ` նյութական փոխհատուցում կատարելու նպատակով: 1919թ. ապրիլին հրապարակված ամփոփիչ տվյալներրի համաջայն հայերին վճարման ենթակա ճանաչվեց 453 մլն 184.126 ռուբլի: Ըստ հանձնաժողովի` այս գումարը պետք է վճարեր Թուրքիան, սակայն ըստ հեղինակի՝ Բաքուն հավասարաչափ պատասխանատվություն պետք է կրեր ջարդերի և թալանի համար, քանի որ Ադրբեջանի թուրքաստեղծ Հանրապետությունը արդեն գոյություն ուներ, ուներ կառավարություն, մեջլիս-խորհրդարան և որի տարածքում կատարվել էր ցեղասպանությունն ու յուրացվել հայերի ունեցվածքը:
Ադրբեջանն հիմա էլ պատասխանատու է 1918-ին կատարված ոճրագործության համար, քանի որ 1991 թ-ին հայտարարելով անկախության մասին Ադրբեջանն իրեն ճանաչել է 1918 թվականի մայիսին ստեղծված Մուսաֆաթական Ադրբեջանի իրավահաջորդը։

Դադայանը նաև նշում է. իրեն հաջողվել է պարզել 1918 թվականին ռուբլու և ֆունտ ստերլինգի, ֆրանկի, մարկի կամ դոլարի փոխարժեքները և կատարել վերահաշվարկ, որի արդյունքով ընդգծում է, որ Ադրբեջանը ներկայումս պարտք է. հայերին` 102 մլն 674.461 ֆունտ ստեռլինգ։

Աղբյուր` Փաստինֆո