Փաստ ինֆո

Պետդեպի 2023 թվականի զեկույցում աչքի է զարնում միտքը, թե՝ զեկույցն Ադբեջանին վերաբերող հատվածում անդրադարձել է Լեռնային Ղարաբաղում հայ և ադրբեջանական պատմամշակութային հուշարձանների պահպանման խնդրին:

Ասել է թե՝ նկատի են ունեցել Հայկական Արցախին, Արցախի Հանրապետությանը վերաբերող հատվածը։
Նկատենք, որ Արցախի պատմաճարտարապետական հուշարձանների վիճակի վերաբերյալ մեր՝ հայերիս արձանագրումները հստակ են, փուլ առ փուլ լուսանկարված, չափագրված, փուլ առ փուլ կորուստներն ու վերականգնումներն ամրագրված են։ Այդ թվում, և՛ խորհրդային շրջանում, և՛ արդեն արցախյան ազատամարտից՝ ադրբեջան սարքովի պետության հանդեպ ազատագրական պատերազմում հայերիս տարած հաղթանակից հետո, և՛ ազատ ու անկախ Արցախի Հանրապետության 3 տասնամյակի ընթացքում, և՛ 2020-ի 44-օրյա պատերազմից հետո, և 2023-ի սեպտեմբերին Արցախի Հանրապետության և նրա բնակչության նկատմամբ՝ադրբեջանի իրականացված նոր ցեղասպանությունից հետո, արդեն՝ արբանյակային դիտարկումներով։

Այնպես որ, այս համատեքստում Հայկական ճարտարապետական հուշարձաններն ուսումնասիրող Հիմնադրամը /ՀՃՈՒՀ/, որն իր մասնաճյուներն ունի աշխարհի տարբեր պետություններում, այդ թվում՝ նաև ԱՄՆ-ում, մեզ համար ամենավստահելի, ճշգրիտ աղբյուրն է։

Եթե զեկույցը հեղինակող ԱՄՆ-ին հետաքրքրեին Արցախի Հանրապետությոն բացառիկ հուշարձանների ավերումները ադրբեջանական բարբարոսների կողմից, գոնե մեկ անգամ վայրագությունները դատապարտող հավուր պատշաճի գնահատական կտրվեր նրա կողմից։

Ի դեպ, դեռ տարիներ առաջ համարժեք դատապարտողական վերաբերմունքի չարժանացավ նաև Նախիջևանի հարուստ հայկական մշակութային ժառանգության՝ շուրջ 28.000 հուշարձանների, համաշխարհային մշակութային ժառանգություն Ջուղայի բացառիկ խաչքարերի ոչնչացումը՝ ադրբեջանի բանակի ձեռամբ։ Կամ՝ դատապարտվե՞ց 2018-ից հետո՝ վերջին շրջանի ավերը՝ հեթանոսական տաճարի հիմքի վրա 4-րդ դարում վեր խոյացած Ծիծեռնավանքի ավերումը, Շուշիի Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու՝ Կանաչ ժամի ավերումը, Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցու նկատմամբ իրականացված մշակութային եղեռնը։ Այն Շուշիի ջարդերից հետո, 1920-ին ադրբեջանցիները պահեստ էին դարձրել, քանդել էին հրեշտակների արձանները, ավերակ դարձրել գմբեթը։ 2020-ին երկրորդ անգամ բարբարոսության վարպետները Ղազանչեցոցի վրա գրոհեցին

Քաղաքակրթությունից դուրս, հեռու, հեռու գտնվող, իր կենսագրությունը խորհրդային կարգերի հաստատումով սկսած մի պետություն մեր պատմական հայրենիքի վրա տնավորվեց և ընդլայնվում է մինչ օրս՝ շարունակ աչքը տնկած է մեր արժեքներին, մեր հող ու ջրին։

Իսկ ներկա թրքասերների իշխանազավթությունից ի վեր ալիևյան վարչակարգի ոսկե դարն է ասես։ Միջազգային հանրության անգո գոյությունը ոչինչ չի տեսնում, ոչինչ չի արձանագրում, հազարավոր հայկական բացառիկ հուշարձաններ ադրբեջանը ոչնչացնում է և աշխարհով մեկ հայտարարում, թե ադրբեջանական հուշարձաններ են եղել, որ ավերվել են հայերի վերահսկողության տակ լինելով։

Չկա նման բան։ Պետդեպի զեկույցը պատմամշակութային հուշարձանների պահպանման խնդրին անդրադառնալով մեջբերում է Քորնել համալսարանի Caucasus Heritage Watch (CHW) ծրագրի անցած տարվա ապրիլին հրապարակած ուսումնասիրությունը արբանյակային լուսանկարների հիման վրա, արված Լեռնային Ղարաբաղում՝ 1994-2020 թթ.-ի ադրբեջանական պատմա-մշակութային 109 հուշարձանների վիճակի մասին: 109 ադրբեջանական հուշարձա՞ն ։ Մի ծիծաղեցրեք։ Կամ՝ լաց և ատամների կրճտոց։ Տեսնես այդ ի՞նչ, ի՞նչ ադրբեջանական հուշարձաններ են՝ թուրքմենական, պարսկական, թե՞ հայկական։ Բայց ինչպես ասում են՝ թվեր կրակելով չէ։ Թեպետ 100-ն ի՞նչ է թուրքադրբեջանական եղեռնագործների իրականացրած մշակութային բազմահազար հայկական հուշարձանների ցեղասպանության դեմ։ Միայն թե՝ այդ 100-ն էլ ունենալ է պետք։

Այո, մենք ունենք ավերված հազարավոր հուշարձաններ, հազարավոր կիսաքանդ հուշարձաններ և Արևմտյան Հայաստանի տարածքում, և Արցախ աշխարհում շատ կան։

Արեւմտյան Հայաստանում հայկական հուշարձանների 90 տոկոսն ավերվել է։ Հիմա նույնը սպառնում է Արցախին։ Եվ եթե հիմա ոչինչ չանենք, ընդամենն արձանագրենք հերթական հուշարձանի ավերումը կամ յուրացումը, կես դար անց՝ այնտեղ էլ ոչինչ չի մնա։

Իսկ պետդեպի զեկույցում նշվում է, որ երկրամասի նկատմամբ հայկական վերահսկողության ժամանակահատվածում «42 ադրբեջանական մշակութային հուշարձաններ մնացել են անփոփոխ, 39-ը լուրջ վնասներ են կրել, 16-ը ավերվել, 9-ը՝ աննշան վնասվել, երկուսը վերանորոգվել, իսկ մեկը՝ վերականգնվել»։

Ինչպիսի՜ բծախնդրություն․․․

Ի դեպ, արժե հարցի վերաբերյալ տեղեկատվություն չունեցողներին հիշեցնել, որ դրանք, հարկավ, ոչ թե ադրբեջանական, այլ Արցախի հայ ճարտարապետության մահմեդական հուշարձաններն են։ Այս խորագրով գրքույկ ՀՃՈՒՀ-ը տարիներ առաջ էր հրատարակել։

Նախագծի հեղինակը հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն էր, ով ներկայացնելով գրքույկում տեղ գտած հայ քարգործ վարպետների կողմից Արցախում կառուցված մահմեդական հուշարձանները, նկատում էր, որ դրանք բոլորն էլ կրում են հայկական ճարտարապետության ավանդույթների ակնառու դրոշմը կամ ազդեցությունը: Ըստ Ս․ Կարապետյանի՝դրանք ստեղծվել են հազարամյակների մշակման ուղի անցած հայ ճարտարապետության շինարվեստով, սկզբունքներով, տրամաբանությամբ, գիտելիքների պաշարով, հմտություններով, գեղարվեստական ընկալումներով և հայ մարդու քրտինքով:

Այս առումով նա շեշտում էր հատկապես Արցախում թուրքմենական կարակոյունլու խաշնարած ցեղերից ավանդված և վերջիններիս գերեզմանների վրա հայ ճարտարապետների և քարագործ վարպետների կառուցած եկեղեցիներ, գմբեթներ հիշեցնող դամբարանները /14-15 դդ/։ ՈՒշագրավ են նաև պարսկական տիրապետության օրոք ստեղծված պաշտամունքային և աշխարհիկ կառույցները։

Անդրադառնալով 18-րդ դարի 2-րդ կեսից նստակեցության անցած կովկասյան թաթարներին, որ 1918 թվականից անվանակոչվեցին ադրբեջանցի, ապա նրանց սակավաթիվ կառույցներն՝ մզկիթ, բաղնիք, բնակելի տուն, ըստ հուշարձանագետի, ստեղծվել են հայ ճարտարապետության շինարվեստով, սկզբունքներով, տրամաբանությամբ, հմտությամբ, և որ շատ կարևոր է՝ մեր վարպետների ձեռամբ։ Ահավասիկ՝ այս մեկը վառ վկա 1314 թ․ Շահիկ վարդպետի ստեղծած դամբարանը՝ Խաչեն-Դորպատլի գյուղի մոտ։ Հայերը ոչ միայն կառուցել են սրանք, այլև պահպաներ՝ հասցնելով մինչև մեր օրերը։ Իսկ ի՞նչ են արել նրանք մեր հուշարձանների հետ։

Ի դեպ, նույն ճարտարապետի հեղինակած՝ Եղվարդի եկեղեցում առկա պատկերաքանդակները խոսուն վկայություն են, թե ո՞վ է հեղինակը։

Ադրբեջանցի կոչվող 100-ամյա ազգը չունի և չի ստեղծել ճարտարապետական արժեքներ, սրանք միայն զբաղված են յուրացնելով հայկական, թուրքմենական, պարսկական հուշարձանները։

Այնպես որ, ադրբեջանական անգո փաստերին և չեղած փաստարկներին հղում անելու հարկ չկա։ Այն, ինչ մերն է, չի կարող հուշարձանների ջարդարար 100 տարեկան՝ բոլշևիկյան ծնունդ ադրբեջանինը լինել։

Ա․Ե․

Լուսանկարում՝ 1314 թ․ Շահիկ վարդպետի ստեղծած դամբարանը՝ Խաչեն-Դորպատլի գյուղի մոտ

Աղբյուր` Փաստինֆո