Փաստ ինֆո

«Պատրաստվում էինք, որ գնանք ընդմիջման, մեկ էլ լուր ենք ստանում, որ Հարավ գյուղի վրա ադրբեջանցիները կրակում են։ Դուրս ենք գալիս գյուղապետարանից, ճանապարհին ուժեղ հրետակոծություն է սկսվում գյուղի տարածքում տեղակայված մեր դիրքերի վրա։ Թե ինչ ինտենսիվությամբ էին հրետակոծում, չեմ կարող նկարագրել։ Րոպեների ընթացքում տների տանիքները, ճանապարհները պատվել էին բեկորներով։ Մեր ներքևի հարևանի տուն ընկավ «սնարյադը», պատը փլվեց․ իրենք էլ էդ պահին տանն էին»,-սեպտեմբերի 19-ի ադրբեջանական հարձակման առաջին րոպեների մասին «Փաստիինֆո»-ին պատմում է Արցախի Մարտունու շրջանի Թաղավարդ գյուղի բնակիչ Աշոտ Հարությունյանը։

Հրթիռահրետակոծության տարափը, որ ադրբեջանական ահաբեկչական ստորաբաժանումները սկսել էին, բնակչությանը խուճապի մեջ էր գցել։ Խուճապն ավելի ահագնացավ զուգահեռ ստեղծված տեղեկատվական բլոկադայով։ Ոչ լույս կար, ոչ կապի որևէ միջոց էր աշխատում հարձակման առաջին ժամերին։

«Չէինք իմանում, թե ինչ է կատարվում անգամ կողքի գյուղում։ Կանայք ու երեխաները սկսեցին դեպի Կարմիր Շուկա շարժվել, որպեսի դպրոցի ապաստարան մտնեն գոնե։ Տղամարդիկ էլ ամեն մեկն իր տան մոտ դիրքավորվեց՝ մարտ վարելու համար համեմատաբար հարմար տեղ, որպեսզի թույլ չտան, որ ադրբեջանցիները մտնեն գյուղ։

Ամբողջ գիշեր էդպես իրենց տեղերում էին գյուղի տղամարդիկ։ Առավոտյան Մարտունու շրջվարչակազմի ղեկավարը հրահանգեց Թաղավարդն ու Կարմիր Շուկան տարհանել Կոլխոզաշեն, հետն էլ՝ ոտքով։

Էս լուրի վրա նորից խուճապ սկսվեց։ Էդ վիճակում ոտքով Կոլխոզաշեն հասնել՝ դա էլ այն պարագայում, որ լուրեր էին գալիս, թե թշնամին արդեն Սարուշենը վերցրել ու դեպի Մսմնա է շարժվում, ահավոր էր։ Որոշում ենք կալոնայով շարժվել։ Մի քանի հոգով մոտենում ենք խաղաղապահների՝ Կարմիր Շուկայում տեղադրված պոստին, որ խնդրենք գոնե կալոնան ուղեկցեն, էդ պահին ադրբեջանցիները ռմբակոծում են ռուսների պոստը։ Աննկարագրելի աղմուկ, լացուկոծ է բարձրանում․․․ Ծեր ու մանուկ թե ոնց էին աղաղակում, չեք կարող պատկերացնել․ 1915թ․ էլ էր էդպես անկասկած․․․»,-պատմում է Թաղավարդից բռնի տեղահանված, պահեստազորի փոխգնդապետ Աշոտ Հարությունյանը։

Երկու գյուղերի բնակչությունը՝ մեծ մասամբ ոտքով, անտառներով հասնում է Հերհեր, այդտեղից էլ՝ Կոլխոզաշեն։ Այնտեղ նրանց դիմավորում է գյուղապետը։ Այդ ամբողջ մղձավանջի մեջ պարոն Հարությունյանը մի լուսավոր կետ է հիշում՝ իրենց հյուրընկալած գյուղապետի ջերմ ընդունելությունը։

«Մեզ անմիջապես տեղավորում են գյուղապետարանում ու դպրոցում։ Չորս օր մնում ենք այդտեղ։ Իհարկե, հնարավոր չէր պայմաններ ստեղծել այդքան մարդու համար, առնվազն 150 հոգի կայինք էդ պահին։ Հատակին ենք քնել, մի կերպ յոլա գնացել։ Սնունդը սպառվում էր, մի քանի հոգով գնացինք Թաղավարդ, որ էնտեղից գոնե ուտելիք բերենք՝ ինչ կար։ Չորրորդ օրն ասացին, թե պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել կրակի դադարեցման մասին, ու որ, իբր, երկու օրից պիտի վերադառնանք գյուղ։ Մեկ էլ լուր եկավ, թե ինչ գյուղ, ինչ բան, ամբողջ Արցախը տեղահանվում է․․․ Այ էդ ժամանակ ահավոր խուճապ սկսվեց․ ո՞նց թե տեղահանվում ենք․․․ Ինչևէ, ամսի 25-ի առավոտյան արդեն մեքենաներով՝ մոտ 1000 մեքենա, էլի կալոնա կազմեցինք ու Հարավի տակով դեպի Ստեփանակերտ շարժվեցինք։ Ամսի 25-ի գիշերն արդեն Ստեփանակերտից դուրս եկանք»,-հիշում է բռնի տեղահանված մեր զրուցակիցը։

Գաղթի ճանապարհի պատկերները Հարությունյանի հիշողության մեջ դաջվել են․ ասում է՝ 1915 թվականն էր նույն, ուղղակի այս անգամ մարդիկ մեքենաներով էին։ Ահագին մարդ էլ իր մեքենան, վառելիքի բացակայության պատճառով, չի կարողացել հանի։ Գյուղացիները, առանց չափազանցության, հագի շորերով են դուրս եկել՝ լրիվ դատարկաձեռն։

«Ստեփանակերտից մինչև Հակարի 50-60 կմ է, բայց անվերջ էր թվում․․․ 34 ժամ ճանապարհ ենք եկել մինչև Հակարի, իսկ թե ճանապարհին ինչ տեսարանների ենք ականատես եղել, հնարավոր չէ պատմել․․․Առանց ջուր, առանց հաց, ցուրտ․․․ Մեր գյուղացիներից մեկը ճամփի եզրին կրակ է արել, հաց թխել, կարտոֆիլ եփել, որ երեխաները գոնե ուտեն, սովամահ չլինեն»,-ասում է Թաղավարդից բռնի տեղահանված Հարությունյանը։

Պահեստաորի փոխգնդապետ մեր զրուցակիցը, ով 44-օրյա պատերազմի ժամանակ կորցրել է ոտքը ու յոթ օր անց միայն կոմայից դուրս եկել, չի հաշտվում կատարվածի հետ, քանի որ Արցախի համար թափված հազարավոր արժանավոր տղաների արյունը չէր կարող այդքան հեշտ մոռացվեր ու Արցախը հայաթափվեր։

«Ինձ ու հազարավորներին ամենաշատը տանջում է այն, որ այսքան զոհ ենք տվել, այսքան հարազատներ, ընկերներ կորցրել, ու վերջում գրչի մի հարվածով մաս-մաս հանձնվեց մեր Հայրենիքի էս կարևոր հատվածը։ Մի՞թե սրան էինք արժանի․․․ այդքան արյունը սրա՞ համար էր թափվել, որ այսպե՞ս վարվեն մեզ հետ։ Այսօրվա համա՞ր ենք այնքանը ստեղծել, կառուցել։ Որ մեր տներին, այգիներին, ՍՏեփանակերտին նայում ես, լացդ գալիս է»,-ասում է Արցախի ազատության համար պայքարում վիրավորված, կրտսեր եղբորն էլ արցախյան առաջին պատերազմում կորցրած, այսօր էլ արդեն հայրենազրկված Աշոտ Հարությունյանն ու ավելացնում՝ այսպես չի կարող մնալ․․․

Աղբյուր` Փաստինֆո