Փաստ ինֆո

Մանուշակի ու Արթուրի ընտանիքն Արցախից վերջինը դուրս եկածների թվում է․ սեպտեմբերի 30-ին, երբ Ստեփանակերտի փողոցներում համատարած դատարկություն էր և միայն մերթ ընդ մերթ ադրբեջանցիներ էին երևում, որոնք լկտիաբար շրջում էին կենտրոնական փողոցներով, Արթուրի ու եղբոր ընտանիքը որոշեց դուրս գալ։

«Չէինք շտապում, նախ և առաջ, նրա համար, որ ամուսինս ու եղբայրը փրկարարներ են, ու բազմաթիվ դիակներ դեռ չէին հանվել։ Տղաներ կային, որոնք ողջ էին մնացել, բայց շրջափակման մեջ էին․․․ Մի խոսքով՝ ահռելի աշխատանք կար անելու, ու 24-ժամյա ռեժիմով էին աշխատում փրկարարները»,-«Փաստինֆո»-ի հետ զրույցում պատմում է Մարտակերտի շրջանի Գետավան գյուղից բռնի տեղահանված, երեք երեխաների մայր Մանուշակ Գրիգորյանը։

Մեր զրուցակիցը 13 տարի առաջ Հրազդանից Գետավան հարս է գնացել։ Գյուղի դպրոցում էր աշխատում՝ տնօրենի տեղակալն էր։ Ժամը 13-ին, հասկանալով իրավիճակի լրջությունը, որոշվում է աշակերտներին տուն ուղարկել։

«Փոքրս՝ երկու տարեկան աղջիկս, հարևանի մոտ էր, որ սկսվեց պատերազմը։ Մնաց այնտեղ այնքան ժամանակ, մինչև բոլոր աշակերտներին տարհանեցինք։ Անկեղծ ասած, ուսուցչական կազմը մնաց տեղում, ու միայն վերջին աշակետին ճանապարհելուց հետո ամեն մեկը գնաց իր երեխայի հետևից։ Մեր տան ճանապարհը Գասպարյանենց՝ տնօրենի տան մոտով էր անցնում։ Որ հասա էդտեղ, արդեն հարևանները հավաքվել էին իրենց նկուղում, իր որդին՝ Գեորգին, համազգեստը հագել՝ դիրքեր էր բարձրացել, Գասպարյանն էլ նրա հետևից գնաց․․․ Ամուսինս է քանի որ բացի դպրոցից, նաև փրկարար ծառայությունում էր աշխատում, մտավ տուն, ինքն էլ զգեստափոխվեց, շտապեց իրենց խմբին միանալու, ինձ էլ ասաց, որ հաց թխեմ՝ պատրաստ պահեմ, հնարավոր է դիրքեր բարձրացնելու կարիք լինի»,-պատմում է տիկին Մանուշակը։

Խմորն ու փաստաթղթերի մի մասը վերցնում ու շտապում է հարևանի՝ Գասպարյանենց տուն։ Մի քանի հաց էին թխել, երբ հարևանուհին, որ իջել էր գյուղամեջ՝ տեսնելու, թե ինչ լուր կա տղաներից, շնչակտուր մտնում է տուն ու ասում, որ ադրբեջանցիներն արդեն Գետավանի ներքևի հատված են հասել․

«Իրենց նկուղում քանի հոգի կայինք, մի քանի րոպեում հավաքվում ու դուրս ենք գալիս։ Փոքրիկիս նստեցնում եմ մանկասայլակը, երկու հաց դնում սայլակի մեջ ու ոտքով շարժվում ենք դեպի կամուրջ, որ Չարեքթարը կապում է Գետավանի հետ։ Մի կողմից այն, որ մեր ամուսիններից լուր չունեինք, մի կողմից այն, որ ոչ մի բան չենք հասցրել վերցնել, մի կողմից էլ անորոշությունը, ահավոր հոգեվիճակի մեջ էր դրել մեզ․․․ Երեխաներն անդադար հարցեր էին տալիս՝ ո՞ւր է պապան, ինչո՞ւ մենք մեր մեքենայով չենք գնում․․․ Դե, մեծ մասն իրենց մեքենաներով էին, իսկ մեր խմբի կանանց ամուսինները դիրքերում կամ փրկարարական աշխատանքների մեջ էին։ Երկու մեքենա մեր բակում մնաց կանգնեցրած, երկուսը՝ Գասպարյանենց, երկուսը՝ մեկ այլ հարևանի, ում ամուսին էլ էր դիրքերում․․․ Էդպես կես ճանապարհին գյուղացիներից մեկը, որ «Ֆորդ»-ով էր, մեզ վերցրեց, բայց մի քիչ անցանք, մեքենան փչացավ։ ճանապարհն էլի ոտքով շարունակեցինք։ Մեր կոլեկտիվից մեկը, նկատելով, որ հետ է ընկել մեր խումբը, հետ եկավ։ Էդպես մի կերպ հասանք Հարությունագոմեր»։

Մի քանի ժամ այդտեղ մնալուց հետո, գետավանցիները ստիպված են լինում շարժվել դեպի Ստեփանակերտ, քանի որ լուրեր են ստանում, որ այդտեղ ևս վտանգավոր է․

«Մեր խմբի կանանցից մեկի ամուսինն արդեն միացած է լինում մեզ։ Իր մեքենայով շարժվում ենք դեպի Ստեփանակերտ։ Ամբողջ ճանապարհին ռմբակոծում էին։ Առաջ էինք շարժվում, բայց չգիտեինք՝ հաջորդ պահին ինչ կլինի։ Չգիտեինք նաև՝ կամուրջը պայթեցրե՞լ են, թե՞ մնում է։ Ինչևէ, կեսգիշերին մոտ հասնում ենք Ստեփանակերտ։ Այդ գիշերը մնում ենք ուսուցիչներից մեկի քրոջ տան նկուղում։ Ամբողջ գիշեր հրետակոծում են Ստեփանակերտը, առավոտյան ավելի է ինտենսիվանում։ Նաև ինքնաձիգի կրակոցների ձայներ են լսվում․․․»։

Ամսի 20-ին Ստեփանակերտը լրիվությամբ անճանաչելի էր․ ամենուր գաղթականների խմբեր էին, ամեն անկյունում վառվող զինվորական հաամզգեստներ, աղբամաններ, կիսասոված, ցրտից կուչ եկած երեխաներ՝ ապաստարաններում, փողոցներում․․․ Տեսածն ու ապրածը, տիկին Մանուշակի խոսքերով, հնարավոր չէ նկարագրել․․․ Արթուրը՝ նրա ամուսինը, մի քանի անգամ հորդորում է երեխաների հետ դուրս գալ Արցախից, բայց նա հրաժարվում է՝ ասելով, որ կմնան այնքան, մինչև փրկարարական աշխատանքները կավարտվեն ու միասին դուրս կգան։

Արթուրի հորեղբոր որդուն երկար ժամանակ չէին գտնում։ Քանի որ Չարեքթարի բլոկ-պոստում էր, ենթադրում էին, որ զոհվել է, բայց դիակն էլ չէին կարողանում գտնել։ Ամսի 25-ին նրա դիակի որոնման աշխատանքներին ցանկանում է միանալ նաև հորաքրոջ տղան, բայց այդպես էլ չի հասցնում․ վերջինս գնում է բենզին ստանալու ու դառնում աղետալի պայթյունի զոհ։

«Մեր ու տեգրոջս ընտանիքներն, ինչպես նաև ամուսնուս հորաքրոջ տղայի կինն ու երեխաները մնում ենք Ստեփանակերտում մինչև ամսի 30-ը։ Հինգ օր հրաշքի սպասումով էինք ապրում, հույս էինք պահում, որ հորաքրոջ տղան գոնե ողջ կգտնվի, բայց ապարդյուն։ Ամսի 30-ին արդեն է՛լ հնարավոր չէր Ստեփանակերտում մնալ։ Երեք ընտանիքներով դուրս ենք գալիս․ Երևանից ուղարկված ավտոբուսների վերջին խմբաքանակից հետո մենք էլ ենք շարժվում։ Պատուհանից որ նայում էինք, մարդ չէր երևում․ ադրբեջանցիներն էլ արդեն շրջում էին քաղաքում։ Մի հիվանդ տղա էլ էր մնացել՝ իր մոր հետ։ Տեգրս ու ամուսինս նրան տեղավորում են ինչ-որ մեքենայի մեջ, որը հատկացրել էին նրանց,ու դուրս ենք գալիս»,-Արցախում անցկացրած վերջին օրերի մասին պատմում է բռնի տեղահանված Մանուշակը։

Մանուշակի ու Արթուրի երկու զավակները՝ ավագն ու միջնեկը, ինքնամփոփ են դարձել ու բավականին զուսպ են․ շատ հարցեր չեն տալիս, իսկ փոքրը՝ երկու տարեկան Արիաննան, Գետավանից դուրս գալուց հետո անդադար լացում ու պահանջում էր իրեն տուն տանել․

«Թվում է, թե պետք է որ առանձնապես չհասկանա՝ ինչ է կատարվում, բայց, փաստորեն, զգում էր։ Որ եկանք Ստեփանակերտ, անդադար լացում էր, ասում էր՝ ինձ տուն տար։ Ամսի 20-ի գիշերը տեգրոջս տանն էինք ու էլի լացում էր, հարևանը դուռը ծեծեց ու քաղցր թեյ առաջարկեց, ասում ա՝ գուցե սոված է, թեյ տվեք, որ հանգստանա։ Ասացի՝ չէ, ուղղակի տուն է ուզում գնալ, բայց ո՞ւր տանեմ, տուն չունենք էլ․․․»։

Տիկին Մանուշակն ասում է՝ մի քանի օր է, որ երեխան համեմատաբար հանգիստ է․ հավանաբար հասկացել է, որ հայրենի Գետավան տանող ճանապարհն անորոշ ժամանակով փակ է․․․ Ընտանիքը հիմա Հրազդանում՝ Մանուշակի հայրական տանն են ժամանակավորապես հանգրվանել։

Արցախում լավագույն տարիներն ապրած Մանուշակը շեշտում է՝ հուսանք՝ մի օր կվերադառնանք տուն, իսկ մինչ այդ ամեն օր հիշել է պետք այն նվիրյալներին, որոնք մինչև վերջին օրերը չեն լքել Արցախը, հանել են տղաների մարմինները, ովքեր թշնամու՝ մի քանի տասնյակ անգամ գերազանցող ուժերի դեմ հերոսական կռիվ են մղել․․․

Աղբյուր` Փաստինֆո