Փաստ ինֆո

«Դպրոցի զանգը հնչելու հետ՝ կրակոցների ձայներ լսվեցին։ 2020թ․-ից հետո պարբերաբար լսվում էին կրակոցներ, բայց այդ անգամ շատ մոտիկից էր լսվում․ հասկացանք, որ մի բան այն չէ․․․ Քանի որ դպրոցի ապաստարանն այնքան էլ անվտանգ չի, երեխաներին արագ տուն ուղարկեցինք։ Մենք էլ տուն հասանք, փաստաթղթերը վերցրեցինք ու իջանք առաջին հարկ։ Թե՛ մեր, թե հարակից գյուղերի վրա, առաջին րոպեներից սկսած, խփում էին․․․»,-վերջին պատերազմի առաջին րոպեներին կատարվածը «Փաստինֆո» -ի հետ զրույցում վերհիշում է Մարտակերտի շրջանի Վերին Հոռաթաղի բնակչուհի, վաստակաշատ մանկավարժ Նաիրա Առստամյանը։

Տիկին Նաիրայի որդիներից մեկն այդ օրը դիրքերում էր․ դպրոցի ևս երկու ուսուցիչների հետ Չարեքթարի դիրքեր էին բարձրացել․ ադրբեջանական զորքերի կուտակումների մասին լուրերն անհանգստություն էին առաջացրել բնակչության շրջանում։ Քանի որ զորքը սակավաթիվ էր, տիկին Նաիրայի խոսքով, աշխարհազորը տղաներին օգնելու էր գնացել։

«Ամեն մի կրակոցի հետ մտածում էինք՝ տեսնես ո՞ւմ կպավ, զոհ եղա՞վ, վիրավոր եղա՞վ․․․ Որդուցս լուր չունեի․ կապ չկար ընդհանրապես։ Մեկ էլ ինչ-որ ռուսական համարից զանգեց, թե տղաներից մեկը վիրավորվել է, իջեցրել են գյուղ՝ Չարեքթար և որ մեքենա գնա, հանի։ Ինչպես հետո պատմեցին, 10 կմ քարշ էին տվել վիրավորին, հետո տեսնելով, որ արնաքամ է եղել, թողել են մի քարի մոտ, որ մեքենայով գյուղից գնան հանեն, իսկ իրենք անտառներով հասել են Գետավան։ Էդտեղ էլի ադրբեջանցիները խփել են ու տղաներից մեկին ևս վիրավորել։ Էդ տղային հասցնում են Հաթերք, վիրակապում։ էդտեղից արդեն տղաս մեքենայով նրան հասցնում է Ստեփանակերտ, բայց չի հաջողվում կյանքը փրկել․ ինքն էլ է մահանում․․․»,-պատմում է բռնի տեղահանված կինը։

Մինչ այդ, Չափար գյուղի տասնյակ բնակիչներ արդեն Վերին Հոռաթաղ էին հասել։ Որ Հոռաթաղից ևս ստիպված են լինելու դուրս գալ, ոչ մեկի մտքով չէր անցնում, քանի որ գյուղի տեղադիրքը հարմար է՝ խորքային է, ու անգամ առաջին պատերազմի ժամանակ՝ 1990 ականներին, հարյուրավոր-հազարավոր մարդիկ էին այստեղ ապաստանել։

«Երեկոյան կողմ հրետակոծության ինտենսիվությունը համ նվազել էր, համ էլ սովորել էինք․ կովերը եկան, կթեցինք, անգամ հասցրեցի մածուն մերել․․․ Մեկ էլ Չափարի ժողովուրդը թե՝ մենք գնում ենք, չե՞ք գալիս․ բա թուրքերն արդեն էստեղ են հասնում։ Քիչ անց տղաս զանգեց 9-րդ դասարանցի թոռանս, թե՝ շուտ թող նստեն մեքենան, թե կարող ես քշի մինչև Չլդրան բեր, ես ընդառաջ եմ գալիս․․․ Էդպես հապճեպ, մի քանի րոպեում մի երկու շոր վերցրեցինք, որ դուրս գանք։ Ամուսինս գյուղամիջում էր, չհասցրեց անգամ բարձրանա, շորերը փոխի, միայն վազեց գոմ, արձակեց անասուններին, ցորեն լցրեց հավերի առաջ ու շարժվեցինք։ Ձմեռվա հոգսը հոգացել էինք՝ ալյուր էինք աղացել․ էդ մի պարկ ալյուրն ամուսնուս ծնկներին դրած՝ հասցրեցինք Ստեփանակերտ, որ երեխաների համար հաց թխենք, ուտեն»,-հիշում է տիկին Նաիրան։

Կայծակնային արագությամբ Չլդրանից Ստեփանակերտ է հասել այս ընտանիքը։ Խաչենագետի կամուրջը թշնամին անդադար հրիթռակոծում էր։ Ողջ մնալու, այն անցնելու հավանականությունը փոքր էր, բայց հաջողվեց։

«Որ հասանք Ստեփանակերտ՝ մյուս տղայիս տուն, ամբողջ քաղաքն արդեն դեպի օդանավակայան էր շտապում․․․ Մենք էլ գնացինք, բայց էնքան ահավոր էր այնտեղ վիճակը, որ երեկոյան հետ եկանք։ Հաջորդ օրը սկսեցին հուղարկավորությունները․ մի քանի օր գերեզմանից դիահերձարան, դիահերձարանից գերեզման էինք գնում․․․ Մեր գյուղից միայն առնվազն 7 զոհ է եղել»,-հիշում է Արցախից բռնի տեղահանված հայուհին։

Գաղթի ճանապարհը, տիկին Նաիրայի խոսքով, իսկական գեհենի էր նման։ Ասում է՝ մինչև Հակարի տևած 36 ժամվա ընթացքում մտքում մի վեպ է ստեղծել․

«Գիշերը մնացինք Շուշիի տակ կանգնած, ադրբեջանցիները մեզնից մի 10 մետր էին հեռու․․․․ 1915թ․ պատկերացրեցի, թե ինչպես էին վարվում ջահել հայ կանանց ու երեխաների հետ․․․ Այդ մեկը, ի զարմանս մեզ, չեղավ, բայց էն սարսափը, նվաստացումը, հոգեբանական ճնշվածությունը որ կար, աննկարագրելի է։ Մեր տղամարդկանց՝ ամուսնուս, տղայիս երկար պահեցին, հետո թույլ չտվեցին մեքենա նստել, քայլելով անցան կամուրջը»։

Տիկին Նաիրան հիշում է՝ 1992թ․ հուլիսի 4-ին ևս Վերին Հոռաթաղը տեղահանվել էր, բայց այն ու այս անգամվա տեղահանությունը համեմատելու չեն։ Ասում է՝ այն ժամանակ գիտեին, որ դուրս են գալու․ իրենց հետ որոշ բաներ վերցրել էին, պատրաստություն էին տեսել, իսկ այս անգամ շատ անսպասելի դուրս եկան՝ չնայած էլի մտածում էին, թե մի քանի օրից հետ են գնալու․

«Մարդիկ կան, որ փաստաթղթերն էլ չեն հասցրել վերցնել, ընդամենը մի քանի հոգի են մեքենայի վրա մի ձեռք տեղաշոր կապել, էն էլ գաղթի ճանապարհին էնքան անձրև եկավ, որ դա էլ փչացրեց․․․»։
1992-ին ադրբեջանցիները Վերին Հոռաթաղում մի քանի տուն վառել էին․ մեկն էլ տիկին Նաիրայենց տունն էր։ Ազատագրելուց հետո վերադառնալով՝ նրանք նույն տեղում նորից տուն են կառուցել։ Որ երեք տասնամյակների ընթացքում ստեղծածը նորից հարկադրված են լինելու թողնել թշնամուն ու դուրս գալ, չէին պատկերացնում։ Ասում է՝ ամենածանրը հոգեբանական ապրումներն են, դրանք թեթևացնել հնարավոր չէ․․․

Աղբյուր` Փաստինֆո