Փաստ ինֆո

«Գենոցիդի որբերը»՝ այսպես է վերնագրել պատմաբան-Ցեղասպանության անխոնջ հետազոտող, «Հայոց ցեղասպանություն․ նախափուլ և հետևանքները»՝ մատենաշարի եւ այլ  հատորների հեղինակ՝ Արա Քեթիպյանը։ Ցեղասպանության մասին այս իր հրատարակած 11-րդ հատորն է:

1890-1922 թվականների ամերիկյան մամուլը, ներառյալ առաջատար օրաթերթերը՝ «Նյու Յորք Թայմզ», «Բոստոն Գլոբ», «Քրիստիան Սայնս Մոնիտոր», «Վաշինգտոն Պոստ», «Լոս Անջելես Թայմզ», «Չիկագո Թրիբյուն», փաստել և փաստագրել են Օսմանյան Թուրքիայի՝ հայերի հանդեպ իրականացրած Ցեղասպանության բոլոր մանրամասները։

«Գենոցիդի որբերը»՝ գրքի վերնագիրն արդեն բացահայտում է թեման, իսկ փաստական նյութին ծանոթանալով շոշափելի տեսնում ես, որ հարյուրից 80 տոկոսն այդ որբուկների՝ ազգությամբ հայեր են։ Անշուշտ կային նաև բազմաթիվ հույներ, ասորիներ․․․

1894-1896 թվականների համիդյան կոտորածների ժամանակից մինչ օրս թուրքական քաղաքականությունը նույնն է, նույն կերպ այն կրկնվում է այսօր՝ Արցախի շրջափակմամբ․․․

Միայն փաստերով առաջնորդվելու կողմնակից Արա Քեթիպյանն ամերիկյան լրագրերի դրվագներն է վկայակոչում՝ «1894-96 թվականների համիդյան կոտորածների ժամանակ օսմանյան կայսրութունը կղզիացնում էր տարածքները, որ ո՛չ մտնող լիներ, ո՛չ դուրս եկող։ Ոչ լրագրող, և ո՛չ օտար-դիվանագիտական անձինք, հյուպատոսականներկայացուցիչներ՝ բոլորի ելումուտն արգելում էին որպեսզի ականատեսներ չլինեին։ Այս պատճառով էին լուրերն ուշացումով հասնում ժամանակի ամերիկյան թերթերին․ 1894-1896 թվականներին տեղի ունեցած դեպքերն 1896- 1897ին նոր միայն զանգվածաբար տեղ էին գտնում մամուլում, մինչդեռ նախորդ երկու տարիներին դրանք չնչին էին։

Խոսելով ամերիկյան նահանգների կազմակերպած դրամահավաքներից, որոնք 1900-ականներին իրականացնում էր ժողովրդավարության քարոզիչ և տարածող ԱՄՆ-ը, Արա Քեթիպյանը որպես օրինակ նշում է Միջին Արևելքի, Թուրքիո տարածքում՝ Կոստանդնուպոլսում, Արևելյան Բուլղարիայում, 1922-ից հետո՝ Հունաստանում, նաև Հայաստանում՝ Ալեքսանդրապոլում, Ղարաքիլիսա- Վանաձորում կառուցված որբանոցների մասին, ի հավելումն՝ Դիլիջանի՝ աչքի վարակիչ հիվանդությամբ՝ տրախոմայով հիվանդ երեխաների համար կառուցված որբանոցը․․․ Անշուշտ, ամենամեծը Ալեքսանդրապոլի որբանոցն էր։ Այնքան վատառողջ էին ՝ցեղասպանության որբերը՝ լեռներից, ճանապարհների եզրերից, անտառներից, տարբեր տեղերից հավաքված երեխաները։ Այնքան սովահար էին բոլորը, որ հատուկ սննդակարգով՝ կաթիլ-կաթիլ պիտի կերակրվեին, այդ էլ՝ բժիշկների հսկողությամբ․․․

Գրքի առաջաբանում հեղինակը հիշատակում է փոքրիկ մի տղայի մասին, որին քաղցած ու բոբիկ գտել-բերել են մանկատան հիվանդանոց։ «Երեխան շարունակ լաց է եղել՝ ամեն կերակուր մերժել է և միայն հաց է ուզել խնամող բուժքույր-բժիշկներից։ Հաց, հաց կուզեմ․․․Ու երբ վերջիններս նրան ասել են՝ հիմա չես կարող հաց ուտել, ասել է՝ ես ուտել չեմ ուզում, ուզում եմ պահել, որ իմանամ՝ հացը մոտս է։

Սա մի օրինակ է, բայց ընդհանրապես, բոլոր երեխաներն են հոգեբանական ահավոր վիճակներում եղել․․․Նույն կերպ, փոքրիկներն իրենց տրված կոշիկները չեն հագել մանկատանը, ու երբ հարցրել են դայակները, թե ինչու՞ չեն հագնում, ասել են, թե՝պահում են, որ երկար քայլելու ճամփեքին հագնեն․․․

Ի դեպ, որբանոցներում սննդաբանների հետ այն ժամանակ աշխատող հոգեբաններ էլ են եղել, որոնք կոչված էին երեխաների մոտ խաղը զարգացնելուն, խաղալ սովորեցնելուն, քանզի հայ որբուկները, որ սեփական անունն էին մոռացել, նույնիսկ խաղալ չգիտեին, չէին խաղացել երբեք․․․

Դոկտոր Մարտին Նիպագեն՝ գերմանացի պրոֆեսոր, գերմանական դպրոցի դասատու՝ 1913-16 թվականներին, նամակ էր հղել Գերմանիո ԱԳՆ-ին, թե՝ ամաչում է իր ժողովրդի իրականացրած հանցանքների համար։ Այդ նույն ընթացքում  ամերիկյան առաջատար թերթերը տպագրել էին դոկտոր Մարտինի պատմածը՝ ով հղում էր արել Իրաքի Մոսուլ քաղաքի՝ Գերմանիո հյուպատոսին, իսկ վերջինս հենց այն դիվանագիտական պաշտոնյան էր, որ Մոսուլից Հալեպ ճամփորդելու ընթացքում շատ վայրերում սեփական աչքերով տեսել էր փոքր երեխաների՝ գետնատարած ձեռքեր, ձեռքեր․․․ և ձեռքերն այնքան շատ են եղել, որ ասում է՝ կարող էին ծածկել ճանապարհը՝ կիլոմետրեր․․․

Դոկտոր Մարտինը հիշատակում է նաև մի փոքրիկ աղջկա մասին, որի զույգ ձեռքերը կտրված էին, այսինքն, թուրքերը ոչ միայն կոտորել կամ աքսորել են, այլ նաև՝ խոշտանգել էին հայ մանուկներին։ Եվ դա արել էին նպատակային։

Այսպիսի բազմաթիվ դրվագներ կան նաև «Բռնի դավանափոխությունները Օսմանյան Թուրքիայում 1895-1920թ․» հատորում ։

Արա Քեթիպյանը գրքի առաջաբանում անդրադարձել է նաև թրքուհի Հալիդե Էդիպ հանում Ադըվարին․․․

«Այս կինը լինելով Կոստանդնուպոլսի աղջկանց ամերիկյան դպրոցի շրջանավարտ, ժամանակի՝ իբրև թե՝ առաջադեմ, արևմտյան արժեքների հետևորդ մտավորական է ներկայացել ամենքին, ամերիկացիներն էլ նրան ցանկացել են հրավիրել, որ ելույթներ ունենա, իսկ իրականում եղել է երիտթուրքերի պարագլուխների գաղափարակիցը, հայ երեխաների թրքացման պատասխանատուն, որին ժամանակին իր իսկ դպրոցական ընկերուհին՝ հայուհի Աղավնի Եղենյանն է մերկացրել՝ հայտնելով ողջ ճշմարտությունը նրա մասին։ «Նա թերթերում գրել է, որ արևմուտքի գաղափարներով իբր լեցուն սույն տիկինը խայտառակ կերպար է: «Այս փոքր մարմնով կինը՝, որ այդքան հաճախ կհպարտանա, թե ամերիկյան արժեքների կրող է, իր ընկերների հետ հայ մայրերի և ջահել կանանց մահը ծրագրել է, հետո սկսած է որբ երեխաները թրքացնելու աշխատանքը»։ Հայուհին գրել է՝ «Խորհուրդ կտամ սա չգա ԱՄՆ», իսկ նրա հոդվածի վերնագիրն էր՝ «Թուրք ժաննա դը Արկը»։

Ամերիկացի բարերար տիկին  Քաբոտ Սթեվենսի խոսքերն են՝ «թուրքական  կառավարությունն ամեն միջոց գործադրել է, որ մանկությունը սպանի»։

Այս խոսքերը Ցեղասպանության հետազոտող Արա Քեթիպյանի՝ վերջին՝ «Գենոցիդի որբերը» գրքում են զետեղված՝ քաղված ամերիկյան մամուլի էջերից։  Սակայն, ամերիկացի ժողովուրդը գաղափար անգամ չուներ,   թե հայ որբերն իրենց հիմնած մանկատներում հանգրվանելուց առաջ ինչ տանջանքների միջով են անցել։ Մի լրատվություն կա՝ սննդի սպասող որբերը, մեկից երեք տարեկան երեխաները  հազիվ, կողքինների վրա հենվելով  կանգնել են և բավական է մի սխալ շարժում, գետին կտապալվեն․․․

 Ընդհանրապես, այդ օրերի Երևանի և Ալեքսանդրապոլի փողոցների  հիմնական տեսարանը՝ ցեղասպանության որբերն էին՝ պատերին հենված, կիսամեռ երեխեքը, որ կյանքի հետ էլ կապ չունեին, մահվան սպասող էին։

1920-1922 թթ․ ամերիկյան մամուլի տվյալներով՝ 1922-ի վերջին  1 մլն 250 հազար քրիստոնյա էր մնացել Միջին Արևելում, մինչդեռ պատերազմից առաջ /առաջին համաշխարհայինից/  երեքուկես միլիոն էին․․․ Ամերիկյան որբանոցներում, միայն Թուրքիո մեջ 110000 որբ երեխա կար,  90000 քրիստոնյա երեխաներ իսլամացած էին։ Գենոցիդի որբերը 400 000-ից ավելի էին, իսկ որբանոցների թիվը՝ 125-ի էր հասնում։ Այս որբերի 80 տոկոսը հայ որբերն էին։

Ամերիկյան մամուլի ներկայացմամբ՝ հայ աղջիկները, որ հարեմներում են եղել,  շատ մեծ պրոբլեմներ են ունեցել։  Դրանցից մեկը միայն հիշատակենք, որով բացահայտվում է, թե թուրքերն ինչ սպառնալիքի տակ են պահել նրանց։  

«Օրինակ,  տաքգլուխ հայ երիտասարդներ կային, որ մտնում էին թուրքերի տները, ուր  հայ աղջիկներն էին, ամեն տուն չէին մտնի, նախապես իմացել են, հարկավ, բայց քանի որ թուրքերը սպառնացել են, թե՝ որ ասեք հայ եք, սպանելու ենք, նրանք չեն խոստովանել, թաքցրել են, ասել են՝ «թուրք ենք»։

Նաև՝ շատ են դեպքերը, երբ  հայ կանայք որոնք թուրքական տների մեջ են եղել ու զավակ են ունեցել, սպանել են իրենց զավակին, որովհետև արատ են համարել թուրքից երեխա ունենալը Ի դեպ, որդեգրումների մասին ևս գրքում շատ հրապարակումներ կան մամուլից։

Ինչպես մանկատներում երեխաներին պահելու համար հանգանակությունների, այնպես էլ՝ որդեգրումների մասին կանխավ գովազդում էր ամերիկյան մամուլը, իսկ երբ  որբերին որդեգրության  էին տալիս, պիտի 100 տոկոսով  վստահ լինեին, որ ծնողները մահացած են։ Օրինակ դեպքեր են եղել, երբ որդեգրության են տվել երեխային և հետո ծնողը գտնվել է։

Այդպիսի նշանավոր մի դեպքի մասին է պատմում Արա Քեթիպյանը՝ «Մի աղջիկ, որ 1919-20 թվին էր ծնված, տարագրության  ժամանակ ծնողներին կորցրել էր և նրան  ուղղակի  մահամերձ վիճակում գտել էին ամերիկացի  բժիշկ ամուսինները։ Վերջիններս հույս անգամ չեն ունեցել, թե՝ աղջիկը կապաքինվի։ Բայց․․․ աղջիկը  լավացել է, հաղթահարել է։ Հետո՝  բժշկի կինը շատ է սիրել հայ  աղջկան և ամուսինները որոշել են  որդեգրել նրան։  Այս ամենից հետո՝ միայն աղջկա  ծնողները գտնվել են, այցելել են իրենց դստերը, բայց․․․ գտնվելուց հետո բժիշկ ամուսիններին ասել են, թե՝  ավելի լավ է մնա ձեզ մոտ, քանզի  մեզ հետ ապագա չունի»։  Քեթիպյանի պատմելով՝   ամերիկացու հետ ընտանիք կազմած, երեխաներ և թոռներ ունեցած  այս հայուհին,  2009-ին, 90 տարեկանում է  մահացել․․․

Այս պատմությունները և հեգեբանական զգայնությունները փաստում են, որ  այն ժամանակ Ամերիկան իսկապես ժողովրդավար և իսկապես  հումանիստական է եղել, ավելին,  մտածել են՝ ճիշտը  հայ որբերին մանկատներում պահելն է, որ նրանք չկտրվեն իրենց մշակույթից և ազգակիցներից։ Հանգանակություն-դրամահավաքներն էլ ընթացել են ամեն որբ երեխայի ամսական  սննդի համար 5 դոլար սկզբունքով։ Եվս 5 դոլար՝ հագուստի համար։ Հանգանակություններ կազմակերպվել են բոլոր նահանգներում, բազմաթիվ քաղաքներում․․․

Ֆրենկ Բրաունը՝ միջազգային  կիրակնօրյա դպրոցների միության ընդհանուր քարտուղարը ասում է՝ «Մեր կազմակերպության շատ առաջնորդներ գնացին Միջին Արևելք՝ մեր հավաքած օգնությունը տանելու, որտեղ  տեսանք երեխեք՝ հայ, սիրիացի, հույն և պարսիկ՝  այնքան տառապած էին այդ երեխաները, որ անգամ իրենց անուններն էին  մոռացել․․․»

Իրենք նրանց մի ընդհանուր անունով են կոչել՝ «Աքսորյաններ», որ կնշանակի աքսորի զավակներ, որոնց հավաքել, որբանոցների մեջ են բաժանել։

Ամերիկյան պարբերական մամուլի հրապարակումները փաստում են ամերիկացիներին համակած սարսափների մասին։ Խոսքն այս դեպքում վերաբերվում է Ցեղասպանությունից փրկված հայ  որբերի մարմինների վրա թուրքերի ձեռքով արված ահավոր դաջվածքներին։ Այս մասին գրված է նաև գրքի  առաջաբանում՝ ասում է Քեթիպյանը․ «Երբ երեխաները հասան ԱՄՆ, նրանցից շատերի վրա դաջվածքներ կային, ամերիկացիք առաջին անգամ տեսնելով սարսափել են, քանի որ մինչ այդ կարդացել էին թերթերում թուրքերի այդ գազանությունների մասին։ ԱՄՆ ժողովուրդը ոտքի էր կանգնել օգնելու հայերին, բայց որքան էլ տեղյակ էին կոտորածներին, պատկերացնել չէին կարող թե ինչ են արել թուրքերը։ Կարծում եմ, հայ կանանց  ու երեխաների հետ կատարվածը սեփական աչքերով տեսնելը, նրանց ճակատագրերին առնչվելը՝  ամերիկացիների կեցվածքը փոխեց էապես։ Ի դեպ, շատ կանայք   ԱՄՆ հասնելով՝  իրենց դեմքն այրել են, որ չերևան․․․ այդ մասին թերթերում նշված են»։

ՈՒշագրավ մի դեպքի մասին են նաև ծանուցել ժամանակի ամերիկյան թերթերը։ Պարզվում է՝ մի անգամ Կոստանդնուպոլսում հրդեհ է բռնկվել  թուրքական թաղում, ուր տները փայտից են եղել ու մինչ օգնություն կհասնեին պատկան կառույցները,  200 հայ տղերք՝ որբանոցի տղաները շղթա են կազմել և դույլերով կրակը մարել են։  Պատկերացրեք, իրենց ծնողներին սպանած,  իրենց որբ թողած թուրքերին հայ որբերը փրկել են՝ հանգցնելով նրանց այրվող  տների կրակը․․․

Սա կենսաբանություն է․․․

Անահիտ Եսայան

Աղբյուր` Փաստինֆո