Փաստ ինֆո

Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմն ավարտվել է ավելի քան երկու ամիս առաջ, սակայն դրա արդյունքները դեռ երկար ժամանակ կլինեն վեճերի և քննարկումների առարկա։ Առավել ևս, որ իրադարձությունների բազմաթիվ ականատեսներ շարունակում են հանրությանը ծանոթացնել այն մանրամասներին, որոնք ստիպված են եղել վերապրել։ Նրանցից մեկը իսպանացի լրագրող Պաբլո Գոնզալեսն է, ով Ստեփանակերտում և Ղարաբաղի այլ քաղաքներում աշխատել է մարտական գործողությունների թեժ շրջանում։

Նրա համար Սա հետխորհրդային տարածքում առաջին զինված հակամարտությունը չէ. լրագրողը եղել է Դոնբասում, երբ այնտեղ մարտեր են սկսվել: Գոնզալեսը պատմել է «Лента.ру» - ին այն մասին, ինչն, իր կարծիքով, տարբերում եւ հարազատեցնում է այդ պատերազմները, ինչպես է նա հրաշքով ողջ մնացել Ղարաբաղում գնդակոծության տակ, ինչպես է նա ստիպված եղել դուրս հանել վիրավոր գործընկերներին ձեռքերի վրա, եւ ինչ պայմաններ են նրան դրել իշխանությունները մարտական գործողությունների գոտում աշխատելու հնարավորության դիմաց:

Ղարաբաղում Ես նյութեր եմ պատրաստել իսպանական EFE լրատվական գործակալության, բասկյան Gara թերթի, Voice of America թերթի, մի քանի լեհական հրատարակությունների և լատինամերիկյան հեռուստատեսության համար։ Սա իմ առաջին փորձը չէ թեժ կետում. իմ ուսերի հետևում պատերազմն է Ուկրաինայում, ես աշխատել եմ ռազմաճակատի երկու կողմերում։ Ղարաբաղում ես երեք շաբաթ եմ անցկացրել, ինքնուրույն եւ Հանրապետության պաշտպանության նախարարության մամուլի ծառայության հետ մեկնել եմ մարտերի վայրեր։

Տարածաշրջանն ինձ ծանոթ է. ես այնտեղ եղել եմ 2013 - ին և 2019-ին չճանաչված պետությունների ֆուտբոլի առաջնությունում։ Ինչո՞ւ եմ ես իրադարձությունները լուսաբանել հենց չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կողմից։ Առաջին հերթին գրել եմ հակամարտության երկու կողմերին՝ իմանալու համար, թե ինչ հնարավորություններ են նրանք պատրաստ տրամադրել աշխատանքի համար։ Ադրբեջանում տվել են խուսափողական պատասխան, պարզ է դարձել, որ ուղեւորության համաձայնեցումը շատ երկար է տևելու։ Իսկ ահա Հայաստանից արձագանքեցին մի քանի ժամվա ընթացքում, խոստացան ապահովել տրանսպորտով և կորոնավիրուսի թեստ անել, որպեսզի չնստեմ ինքնամեկուսացման մեջ։ Ընտրությունը ակնհայտ էր։

«Դոնեցկի հետ համեմատելի չէ»

Լեռնային Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտը առաջին օրերից գնդակոծվել է համազարկային կրակի «Սմերչ» հրթիռային համակարգերից եւ կասետային ռումբերով, ընդ որում ինչպես խորհրդային, այնպես էլ թուրքական արտադրության: Ես մի քանի անգամ հայտնվել եմ կրակի տակ։ Դրանք արգելված զինամթերքներ են, ես դրանց լուսանկարները հրապարակել եմ սոցցանցերում։

Ամենաուժեղ տպավորությունը, թերևս, ստացա Մարտունի քաղաքում։ Դա այն օրն էր, երբ վիրավորել էին Le Monde թերթի ֆրանսիացի լրագրողներին ։ Ես նրանցից 40 մետր հեռավորության վրա էի, երբ արկն ընկավ։ Մենք առաջինը նրանց օգնության հասանք. երկու հայ տղաներ, Մոսկվայից լրագրող Եվգենի Բուտմանը, Le Figaro թերթից ֆրանսիացի, և ես վիրավորներին շտապ մեքենայով տարանք հոսպիտալ։

Նրանցից մեկը շատ ծանր վիրավորվել էր, նա արյունով կեղտոտել էր ամբողջ մեքենան, նաև նրա ոտքը կոտրվել էր։ Մենք վախենում էինք, որ չի հասնի հիվանդանոց։ Այն գնդակոծումը իրականացվել էր «Град»-երով, 40 հրթիռ է արձակվել քաղաքի կենտրոնի ուղղությամբ, այն օրերին Մարտունին գտնվում էր ճակատային գծից 5-6 կմ հեռավորության վրա: Այդ ժամանակ զոհվել են տեղի երեք բնակիչներ՝ ոստիկան, քաղաքապետարանի աշխատակից և մեկ անհայտ անձ։

Ընդհանրապես, պետք է ասել, որ այդ պատերազմում խաղաղ բնակչության շրջանում զոհվածների թիվն այնքան էլ շատ չէր, քան իննսունականներին։ Մասնավորապես, լավ էր կազմակերպվել տարհանումը։ Մարտերի սկսվելուց երկու-երեք շաբաթ անց տարածաշրջանից դուրս է բերվել քաղաքացիական բնակչության մոտ 70 տոկոսը։ Լավ աշխատանք է կատարել նաև ԼՂՀ Մարդու իրավունքների պաշտպան Արտակ Բեգլարյանը։ Մարդիկ նկուղներում գրեթե ամբողջ ժամանակ նստած էին, եւ քաղաքների գնդակոծությունների նպատակը այնպիսին չէր, ինչպիսին, ասենք, Ուկրաինայում։

Այնուամենայնիվ, ադրբեջանցիները փորձել են հարվածել կոնկրետ թիրախների, օրինակ՝ ՀՕՊ համակարգերի։ Երբ ռմբակոծում էին քաղաքը, նպատակաուղղված քաղաքացիական օբյեկտները ձեռք չէին տալիս, այդ թվում՝ խաղաղ մարդկանց մեծ կուտակումներով հյուրանոցներ ու վայրեր։ Չեն կրակել նույնիսկ նախագահական նստավայրի վրա, թեև այն թիրախավորելը շատ հեշտ էր՝ շենքը շատ լավ երևում է։

«Մեզ արգելում էին հրապարակել կոտրված տեխնիկան»

Ես որոշակի հարցեր ունեմ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պաշտպանության նախարարության մամուլի ծառայության աշխատանքի հետ կապված։ Նա շատ բան չէր ապահովում աշխատանքի համար, շատ անգրագետ էր փոխգործակցում լրագրողների հետ։

Օրինակ, մեզ արգելում էին հրապարակել ճակատային գծից ոչ հեռու ջարդված հայկական տեխնիկան։ Թե ինչու կադրերը չի կարելի հրապարակել, հատկապես եթե նրանց վրա պարզ չէ գնդակոծության վայրը, անհասկանալի մնաց։ Մի անգամ տարան նկարահանելու ինչ-որ դրոնի մնացորդները օդանավակայանում, իսկ տեղում սկսեցին բղավել, որ ոչինչ այստեղ չի կարելի լուսանկարել։ Ես այն ժամանակ դիմել եմ ղեկավարությանը, թե, միթե դուք կարծում եք, որ ադրբեջանցիները չեն կարողանա արբանյակից լուսանկարներ գնել իրական ժամանակում։

«Ամբողջ խառնաշփոթը վերևից էր գալիս»

Ինչպես ես կարող եմ դատել, մոբիլիզացիան, որը հայտարարել էին, ի վերջո, նորմալ չարվեց։ Շատ բան արվել է ի միջի այլոց։ Մարդիկ, չգիտես ինչու, սպասում էին, որ ամեն ինչ կլինի ինչպես 2020 թվականի ամռանը, երբ աննշան բախումներ տեղի ունեցան Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին։ Թեև ակնհայտ էր, որ նույնիսկ առանց թուրքական գործոնը հաշվի առնելու՝ Հայաստանին պետք էր դեռ այն ժամանակ կենտրոնացնել պատերազմի բոլոր ուժերն ու հնարավորությունները:

Իմ կարծիքով դա չիրականացվեց։ Ես 2019 թվականին այցելել եմ Արցախի և Ադրբեջանի սահմանին գտնվող ամրաշինական գծեր։ Շատ բան էր արվում, նոր ամրոցներ էին կառուցվում։ Ցանկության դեպքում նրանց ոչ մի ԱԹՍ չէր կարողանա ոչնչացնել, բացառությամբ ծանր հրետանու։ Առաջին օրերին այս գիծը պահվում էր, եւ թվում էր, որ ամեն ինչ լավ կլինի: Բայց հետո սկսեց զգացվել մարդկանց պակասը…

Տարածաշրջան հաճախ էին գալիս հայաստանցի «հյուրեր», նրանց կարելի էր տեսնել Ստեփանակերտում։ Դա յուրօրինակ հյուրախաղեր էին. բոլորը թանկարժեք մեքենաներով (երբեմն նույնիսկ ռուսական համարներով), ինչ-որ մեկը նույնիսկ դրանք ներկում էր շատ նորաձեւ զինվորական քողարկիչ ոճի մեջ։ Եկան, ֆռֆռացին, գնացին հետ Հայաստան:

Սրանք մարդիկ են, ովքեր ուզում էին ցույց տալ իրենց քաղաքացիական դիրքորոշումը, բայց պատերազմելու ցանկություն չունեին։ Հայկական կողմի մարտական որակները դրանից, մեղմ ասած, չեն բարելավվել։ Ես ոչ մեկին չեմ դատելու՝ ինչ-որ մեկը մարդասիրական օգնություն էր բերում, բայց մինչև ճակատային գիծ՝ մինչև խրամատներ ու ամրություններ չէին հասնում։

Իհարկե, պարտությունը մի շարք գործոնների համադրություն է։ Կազմակերպչական հարցերը լուծվել են վատ: Տպավորությունն այնպիսին էր, որ ամբողջ խառնաշփոթը վերևից էր գալիս։ Որոշում կայացնելու կամք չկար, ինչպես ինձ թվաց։ Հակամարտության հենց սկզբից հայ հասարակության նշանավոր դեմքերը, որոնց կարելի է վերաբերվել ինչպես ասես, քննադատաբար էին արտահայտվում մի շարք կետերի շուրջ՝ մոբիլիզացիայի ձախողում, լոգիստիկա, շատերին ընդհանրապես հնարավորություն չէին տալիս մեկնել ռազմաճակատ։

Ես նկատեցի, որ այդ պատճառով որոշ տղամարդիկ ինքնուրույն էին գնում այն հատվածները, որտեղ նախկինում ծառայել էին ։ Նրանք ոչ մեկին չեն հարցրել, հասել են տեղ եւ խնդրել են՝ թույլ տալ պատերազմել։ Բայց դա անել, հավանաբար, կարող էին ոչ բոլորը. Այն աստիճանի էր հասնում, որ հրամանատարությունը մարտունակ զորքերը չէր հանում ռազմաճակատի կայուն հատվածներից, նրանք ուղղակի այնտեղ էին կանգնած, մինչդեռ հարավային ուղղությամբ ադրբեջանական հարձակումներ էին ընթանում։ Ոչ ոք չի կազմակերպել Շուշիի պատշաճ պաշտպանությունը։ Ինչպես են այն կորցրել՝ դա պարզապես անհավատալի է: Ես չեմ կարողանում դա հասկանալ։

Աղբյուր` Փաստինֆո