Փաստ ինֆո

Արցախ աշխարհի բացառիկ նյութական մշակույթի անհամար հուշարձանները, որ ադրբեջանական գաղութացումից ազատագրվել էին անցյալ դարավերջին մեր հերոսների ազատագրական պայքարի շնորհիվ, կրկին քաղաքակրթությունից մղոններով հեռու ադրբեջանական գաղութատիրության տակ է անցնելու ՀՀ-ԱՀ-ՌԴ եռակողմ, մեր կողմից՝ Փաշինյանի ձեռամբ ստորագրված՝ կապիտուլյացիոն համաձայնագրի արդյունքում։ Ըստ այդմ՝ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ են անցնում Արցախի հանրապետության բազմաթիվ արժեքավոր պատմաճարտարապետական հուշարձաններ։ ՈՒշագրավ է, որ ինչպես բնակավայրերի դեպքում, այս դեպքում ևս դեռ շատ հարցեր հստակեցված և պարզորոշ չեն։ Մնում է ըստ Արցախի շրջանների դիտարկել՝ այն տրամաբանությամբ, որ թշնամուն հանձնած շրջաններում առկա հուշարձաններն անցնում են թշնամուն։

Իհարկե, այս փաստն ինքնին ճակատագրական է, քանի որ մենք արդեն իսկ մեր աչքի առաջ ունենք, թե Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված Լեռնային Ղարաբաղում ինչպես են «պահպանվել» հայկական հուշարձանները։ Բայց ոչ միայն խորհրդային շրջանում և արցախյան առաջին պատերազմի տարիներին են ադրբեջանցիները մշակութային եղեռն իրականացրել մեր արժեքների հանդեպ։ Հին Ջուղայի հայկական գերեզմանոցը՝ աշխարհի մշակութային ժառանգության մաս կազմող իր բացառիկ խաչքարերով ադրբեջանցի զինվորների ձեռամբ ոչնչացվեցին, փշուր-փշուր արվեցին՝ այսպես կոչված քաղաքակիրթ աշխարհի բարեկիրթ նախատինքի ներքո։ Ընդ որում, դա 2006 թվականն էր, երբ միջազգային կառույցներն ավելի զգայուն էին, արձագանքելու մակարդակով առնվազն, իսկ այսօր հաճախ նույնիսկ դա չկա։

Արցախի 4000-ից ավելի հուշարձանների լուսանկարները և չափագրումները հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը դեռ խորհրդային տարիներից էր սկսել՝ հատ-հատ անցնելով բոլոր շրջաններով ու գյուղերով։

Նրա խոսքով՝ «1979 թվականից ի վեր, բայց հատկապես 1993-1996 թթ. ՀՃՈՒ Հիմնադրամի նախաձեռնությամբ ուսումնասիրվել են Քարվաճառի (Քյալբաջար), Քաշաթաղի (Լաչին), Քաշունիքի (Ղուբաթլի), Կովսականի (Զանգելան), Ջրականի (Ջաբրայիլ), Վարանդայի (Ֆիզուլի), Բայլականի, Ակնի (Աղդամ), Աղջաբեդու, Թարթառի (Միրբաշիր) և Պարտավի (Բարդա) շրջաններում իրականացված որոնողական և հետազոտական աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերված պատմական հուշարձանները:

Ընդհանրապես, Արցախի բոլոր հուշարձանների ներկա վիճակն է փաստագրված, սակայն ճանաչելով քաղաքակրթությունից հեռու բարբարոսին, ի մտի ունենք՝ Ադրբեջանն Իրան չէ, որտեղ հայկական հուշարձանների հանդեպ պետական հոգածություն լինի։ Նաև՝ սրա ավագ եղբոր՝ Թուրքիայի օրինակն ունենք՝ Արևմտյան Հայաստանում տարեցտարի մենք կորցնում ենք հայկական հուշարձանները։ Հայի հետքը մաքրում են։

Անշուշտ, այս բոլոր փաստերն ունենալով հանդերձ, ամեն հնարավոր բան պիտի անենք՝ հենվելով միջազգային կոնվենցիաների վրա, օգտագործելով բոլոր համապատասխան ատյանները, որպեսզի մշակութային եղեռնի զոհ չդառնան մեր հուշարձանները։ Սակայն պատերազմական այս օրերին ազերի բարբարոսները հենց ոտք դրին Շուշի՝ պղծեցին Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցին, պայթեցրին Շուշիի Կանաչ ժամը՝ Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին։

Բնականաբար, մեր հուշարձանները չեն կարող ապահովագրված լինել նաև յուրացումից, քանի որ քրիստոնյա աղվանների լեգենդը Ադրբեջանն արդեն վաղուց է պատմում։

Ընդ որում, քրիստոնեական արժեքավոր ճարտարապետական հուշարձաններից զատ, Արցախի Տիգրանակերտ քաղաքը՝ Տիգրան Մեծի ձեռամբ կառուցված /մթա 1-ին հազարամյակ/, որն ամբողջացնում է մշակութային մի քանի շերտ՝ բրոնզ-երկաթեդարյան, հելլենիստական-անտիկ և քրիստոնեական՝ այս խայտառակ համաձայնագրի շրջանակում կանցնի ադրբեջանցիներին։

Կանցնեն բարբարոսների վերահսկողության տակ քրիստոնեական վաղ շրջանի այնպիսի բացառիկ հուշարձաններ, ինչպիսիք են՝ Քաշաթաղի Ծիծեռնավանքի Սբ․ Գևորգ Եկեղեցին /4-5-րդ դար/, Հադրութի շրջանի Դիզափայտ լեռան Կատարո վանքը՝ (4-րդ դար), Հադրութի շրջանի Տող գյուղի մոտ գտնվող Գտչավանքը՝ /4-13-րդ դար/, Վանքասարի Սպիտակ խաչ եկեղեցին՝ (5-րդ դար)․․․ Այս ցանկը շարունակելի է։

Իսկ ցավալին այն է, որ մեր դարավոր ժառանգությունը հանձնում ենք թշնամուն՝ մի տեսակ փաթեթով ու փնթի, քանզի Հայաստանի ներկայացուցիչը ստորագրել է ոտքի վրա կազմված, բացարձակ որևէ կանոն չպահպանող համաձայնագիր, ուր որևէ կետով սահմանված չեն ինչպես ռազմագերիների վերադարձի, անհայտ կորածների որոնողական աշխատանքների ժամկետները, այնպես էլ՝ մեր հարուստ նյութական ժառանգության մաս կազմող հուշարձանների հստակ թիվն ու ցանկը։ Այսինքն, ՀՀ տվյալ պահի ղեկավարի կոտրած ձեռքով մեզ պարտադրվեց՝ «փաթեթով» մեր հայրենիքը թշնամուն հանձնելու համաձայնագիր։

Տասնյակ ու հարյուրավոր տարիներ անց էլ՝ փաստագրված պատմությունը կվկայի՝ թե ով էր, որ թշնամուն մատնեց Արցախ աշխարհի կեսից ավելին՝ Արցախը պաշտպանող հերոս զինվորներով, աննկուն բնակիչներով, շենշող քաղաք Շուշիով, մնացյալ ծաղկուն քաղաքներով ու գյուղերով, յուր բացառիկ ճարտարապետական հուշարձաններով․․․

Գտչավանք

Կատարո վանք, Հադրութ

Տիգրանակերտ մթա1-ին հազարամյակ

Հեղինակ՝ Անահիտ Եսայան

Աղբյուր` Փաստինֆո