Փաստ ինֆո

Վարձկան ահաբեկիչների պատճառով Ադրբեջանում կարող են լուրջ բախումներ սկսել՝ ինչպես բնակչության շրջանում, այնպես էլ՝ բանակի ներսում, «Փաստինֆո»-ի հետ զրույցում ասում է Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի նախկին տնօրեն, պատմաբան Հայկ Դեմոյանը՝ նշելով, որ դրա համար մի շարք նպաստավոր պատճառներ կան։ 

«Մեծաքանակ զինյալներին այլ միջավայր բերելն ու նրանց գումարի դիմաց պատերազմ մղելը բոլորովին այլ իրավիճակ է, հատկապես, երբ դա վերաբերում է կոնկրետ զինուժին, առավել ևս, այն կռվող կողմին, ով լուրջ գիտակցում չունի, որ պայքարի է ելել՝ հանուն հայրենիքի և իր ընտանիքի անվտանգության հարցը լուծելու համար։ Հետևաբար, վարձկան ահաբեկիչների մոտ բացակայում են այդ արժեքներն ու մոտիվացիաները։ Վարձկանների հիմնական շահագրգռող հանգամանքն այս ամենում հնարավորինս ողջ մնալն ու գումար վաստակելն է», - նկատում է բանախոսը ու ավելացնում. «եթե այդ վարձկաններն այդքան մեծաթիվ չլինեին, գուցե հնարավոր կլիներ իրավիճակը վերահսկողության տակ պահել, բայց պարզ է, որ երկիր մտցված մեծաթիվ վարձկաններն, ի վերջո, վերահսկողությունից դուրս են գալու»։

Ո՞ր պարագայում Ադրբեջանի ներսում կարող են ներքին խժդժություններ և բախումներ առաջանալ՝ ներմուծված վարձկան ահաբեկիչների հետ։ Հարցին պատասխանելու համար Հայկ Դեմոյանն առաջարկում է հետաքրքիր դիտարկում անել՝ առաջին արցախյան պատերազմից. «Արցախյան գոյամարտի ընթացքում՝ 1993 թվականին, Աֆղանստանի պատերազմի ավարտին, հիմնականում արաբական ծագում ունեցող մոտ 1500 աֆղան մոջահեդներ տեղափոխվեցին Ադրբեջան։ Ի՞նչ արեցին նրանք այնտեղ այդ ընթացքում։ Բնականաբար, նրանց ներկայությունը տարբեր տեսակի տարաձայնությունների առիթ հանդիսացավ՝ ինչպես ադրբեջանական բանակի, այնպես նաև՝ հասարակության ներսում։ Ի վերջո, դրանք կանոնավոր զորք չէին և, անխուսափելիորեն, ինքնագլուխ ինքնագործունեություն էին ծավալում։ Երբեմն՝ այդ ինքնագործունեությունը շատ թանկ էր նստում հենց կանոնավոր զորքի համար։ Նախորդ պատերազմին մասնակցող շատ վարձկաններին թվացել էր, թե իրենք առողջարան են եկել։ Այս մասին տվյալները հակահետախուզության ձեռքում են եղել, մասնավորապես այն մասին, որ վարձկան ահաբեկիչներն իրենց շատ արտոնյալ են պահել Ադրբեջանի ներսում։ Օրինակ, գլխաշորեր չկրելու համար վարձկանները ծեծի են ենթարկել տեղի կանանց և այլն։ Մեկ այլ հակասության արդյունքում վարձկան ահաբեկիչները պայթեցրեցին Աղդամի գինու գործարանը։ Ոչ վաղ անցյալի պատմությունը, փաստորեն, վարձկան ահաբեկիչների մասնակցությամբ այսպիսի մի շարք դրվագներ ունի»,- նկատում է Հայկ Դեմոյանը։

Անդրադառնալով վարձկանների բացահայտման թեմային՝ պատմաբանն ընդգծում է՝ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ընթացում հայկական կողմին հաջողվեց աֆղանցի մոջահեդ մեկ զինյալ գերեվարել։ Այսօրվա վերջին տվյալներով հայկական կողմն արդեն երկու գերեվարված վարձկան ահաբեկիչ ունի։ «Փաստինֆո»-ի հետ զրույցում պատմաբանը չի բացառում, որ այդ կարգավիճակում դեռ շատերը կհայտնվեն. «Տեղաբաշխման ժամանակ պարզ է, որ սրանք ոչ կանոնավոր կոնգլոմերատ են, չունեն ներքին մոտիվացիա՝ ադրբեջանական կանոնավոր բանակի հետ միասին հանդես գալու որպես ընդհանուր մեկ ուժ։ Ակնհայտ է, որ այսպիսի զորամիավորումները խաղաղ բնակչությանը մոտ հատվածներում տեղաբաշխելու արդյունքում, ադրբեջանական կողմը պետք է փորձի ամեն կերպ սահմանափակել դրանց տեղաշարժը: Ի տարբերություն սրանից 25-30 տարի առաջվա պատերազմի, հիմա, ի դեմս բջջային հեռախոսների, ամեն մեկի ձեռքին արձանագրող սարք կա։ Շատերը կարող են նույնիսկ, հենց այնպես, ոգևորությունից ելնելով նկարեն նրանց և տարածեն այդ լուսանկարները։ Հիմա ադրբեջանական կողմի համար կարևոր առաջնայնություն է ամեն կերպ կոծկել սրանց գոյության փաստը, սակայն փաստեր, ինչպես արդեն ասեցինք, մեր ձեռքի տակ արդեն իսկ կան։ Հետո հաշվի առնենք, որ եթե սրանց չեն կերակրում կամ այլ անհրաժեշտ պարագաներով չեն ապահովում, ապա վարձկանների և խաղաղ բնակչության միջև շփումներն անխուսափելի են դառնում։ Հենց կենցաղային և կրոնական հողի վրա էլ շիական ու սունիական հավատալիքներ ունեցող այս երկու տարբեր խմբերի միջև բախումներ կարող են առաջանալ։ Ինչ վերաբերում է զինվորական կառույցների ներսում առաջացող բախումների հավանականությանը՝ չմոռանանք, որ սրանք ընդամենը վարձկաններ են և չեն ենթարկվում զինվորական որևէ կանոնադրության կամ օրենքի, նրանք միայն կոնկրետ հրամաններ կատարող են՝ հրանոթի միս դառնալու կամ չդառնալու համար»։

Ինչքանո՞վ են վարձկան ահաբեկիչները մինչ այսօր օգտակար եղել ադրբեջանական զինված ուժերի համար։ Հարցին պատասխանելու համար, նախ և առաջ պետք է հասկանալ, թե ինչո՞ւ է Ադրբեջանն, այսպես ասած, թանկ գնով վարձել այդ ահաբեկիչներին, ասում է Հայկ Դեմոյանն ու հավելում. «Արդյո՞ք վարձկանները նրա համար են, որպեսզի պատերազմական գործողությունների ընթացքում ավելի քիչ թվով ադրբեջանցիներ զոհվեն, փոխարենը թնդանոթի միս դառնան ահաբեկիչները։ Իհարկե ոչ, որովհետև միաօբյեկտիվ վերլուծությամբ անգամ, Ալիևի համար մեծ իմաստով մեկ է՝ կզոհվե՞ն երիտասարդ ադրբեջանցիները, թե՞ ոչ, կամ թե ինչքա՞ն զինվոր կզոհվի ադրբեջանական կողմից։ Սրանք Ալիևի համար անկարևոր և երկրորդական հարցեր են։ Եթե անգամ մենք տարատեսակ լուրեր ենք ստանում այն մասին, որ Ադրբեջանի առաջնագծում հիմնականում այնտեղ ապրող ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներն են, ովքեր նաև զոհվածների հիմանական մասն են կազմում, ապա սա նրա համար չէ, որ Ալիևը խնայում է ադրբեջանցիների կյանքը, այլ, որ նա սրանով էթնիկ զտումներ է իրականացնում Ադրբեջանի ներսում։ Ինչ վերաբերում է ահաբեկիչներին՝ ապա Ալիևի համար նրանք, անխոս, որպես լրացուցիչ հենակետ են ծառայում՝ ադրբեջանական կաղ բանակի համար, որը ներկայացվում է իբր մարտական փորձառություն ունեցող լրացուցիչ ուժ։ Ամեն դեպքում, պետք է փաստենք, որ, երբ պատերազմի դաշտում հստակ բնագծեր լինեն, վարձկանների ներուժն անօգուտ ու ավելորդ կդառնա, որովհետև կանոնավոր մարտերում խրամատային բանակի շարքերում նրանք միայն խնդիրներ են ստեղծելու, եթե, իհարկե, ադրբեջանական կողմը նպատակ չունի նրանց արագ կերպով թնդանոթի միս դարձնել և հարցն արագ տեմպերով փակել, սրանով ազատելով իրեն նաև դրանց վճարելու բեռից, իսկ հետագայում՝ նաև կանոնավոր բանակում վարձկան ահաբեկիչներ ներառելու ծանր պատասխանատվությունից։ Ի վերջո, ռազմական գործողություններում վարձկանները փոքր ուժերով տեղաշարժվելու, ներթափանցելու և հիմնականում հետախուզական աշխատանքներ կատարելու համար են՝ բացահայտելու համար հայկական կողմի կրակակետերը, որից վերջին հաշվով օգտվում է ադրբեջանական կողմի հրետանին»,- վերլուծում է պատմաբանը։

Արդյո՞ք ադրբեջանական կողմին վարձկան ահաբեկիչներով մատակարարելու գործընթացը կդադարեցվի, թե՞ դրանց հոսքերն անսպառ են, հաշվի առնելով նաև այն, որ, ըստ պաշտոնական տեղեկությունների, ռուսական կողմն արդեն իսկ հաջողվել է ոչնչացնել Սիրիայում տեղակայված վարձկան ահաբեկիչների օջախների զգալի մասը.«Կարևոր է, որ քաղաքական և դիվանագիտական ուժերը քաջ գիտակցեն հետևյալը՝ վարձկան ահաբեկիչների՝ երկրից երկիր ցանկացած տեղաշարժ արբանյակների միջոցով արձանագրվում է։ Ցանկացած օդանավակայանից կարելի է պարզել, թե ո՞ր ուղղությամբ թռավ և որտե՞ղ վայրէջք կատարեց ցանկացած ինքնաթիռ, նաև այն, թե ի՞նչ էիր տեղափոխում այդ օդանավերը։ Հետևաբար, կարող ենք ասել, որ ամերիկյան, բրիտանական, ֆրանսիական և ռուսական հետախուզական արբանյակներն արձանագրում են տարածաշրջան ուղևորվող ցանկացած օդանավի տեղաշարժ, ավելին, նրանք կարող են փաստացի ասել, թե որտեղից և ինչ նպատակով է տեղափոխվում՝ մինչև վերջին ահաբեկիչ զինյալը։ Պարզ են նաև բոլոր տվյալները, թե որտեղ են այդ վարձկան ահաբեկիչները պատրաստվել, մարզվել և նրանից ինչքան քանակությունն է հասցվել Ադրբեջան։ Ի վերջո, այսօր արբանյակին հետախուզական աշխատանքների ողջ տվյալներն ուղղված են հենց այս տարածաշրջանի վրա։ Եթե քննարկենք սրանից բխող երկրորդ հարցը, թե ի՞նչ ճանապարհով են նրանք հայտնվում Ադրբեջանում, ապա ես գրեթե համոզված կարող եմ ասել, որ նրանց տեղափոխումը տեղի է ունենում Վրաստանի օդային սահմանով։ Այլ կերպ ասած, Վրաստանն ուղղակի կամ անուղղակի կերպով ներգրավված է այս գործընթացում։

Այս փաստերով լցված թղթապանակն օրեցօր հարստանում է։ Հետևաբար, այն պետք է դնել Վրաստանի առաջ և բաց տեքստով ասել, որ ինքն ուղղակի կերպով նպաստում է միջազգային ահաբեկչական կառույցների կողմից նախաձեռնած՝ վարձկան ահաբեկիչների թրաֆիկինգի աշխատանքներին, ինչի համար ստիպված է լինելու բացատրություն տալ։ Որքան տեղյակ եմ, մեր Պաշտպանության նախախարը վերջերս հանդիպում է ունեցել Հայաստանում Վրաստանի դեսպանի հետ, և կարծում եմ, որ հարցերի այս շրջանակը նույնպես շոշափվել է այդ հանդիպման ընթացքում։ Փաստացի, պատերազմի մեկնարկից ի վեր, գլխավոր միջանցքը, որ ցամաքային և օդային տարածքով Թուրքիայի կողմից տրամադրվող զենք և վարձկան ահաբեկիչներ է մատակարարում պատերազմող կողմերից մեկին, դա Վրաստանն է և այս հարցը պետք է արագ իր լուծումը գտնի»,- եզրափակելով զրույցն, ասում է Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի նախկին տնօրեն, պատմաբան Հայկ Դեմոյանը։ 

Հեղինակ՝ Նվարդ Մանվելյան

Աղբյուր` Փաստինֆո