Փաստ ինֆո

«Այս տարի կսկսվեն Հին Երեւանի՝ Հանրապետության Հրապարակի տակ գտնվող պատմական շերտի բացման եւ այն թանգարանային հատվածի վերածելու աշխատանքները»՝ Նիկոլ Փաշինյանի երեկվա այս հայտարարությունը հանրության շրջանում միանգամից լայն արձագանք է գտավ: Այս հայտարարությանը նախորդել էր ԿԳՄՍ նախարարի ֆեյսբուքյան գրառումը, թե՝ «քաղաքը վերականգնելու հնարավորությունները քննարկում եմ մասնագետների հետ»: Թե կոնկրետ ինչ մասնագետներ են ներգրավված այս գործին, դեռևս հստակ չէ, սակայն, խնդրո առարկա տեղեկատվության վերաբերյալ մասնագիտական շրջանակների արձագանքը զուսպ եղավ թե՛ վարչապետի , թե՛ ԿԳՄՍ նախարարի ֆբ էջերում: Մասնավորաբար, արվեստի պատմության մասնագետ Արա Պետրոսյանն այս համատեքստում մեկնաբանություն թողեց.

« Վերջապես։ Վերականգնել պետք չի, որ «Հին երևան» չդառնա։ Պեղումներից հետո սա ավազով ծածկվել ա ու մնացել ասֆալտի տակ, պետք ա բացել, եթե պետք ա՝ ամրակայել ու ապակով ծածկել»: Նրա այս տեսակետը հավանությամբ էին ընդունել ճարտարապետներ Սարհատ Պետրոսյանը, Տիգրան Գալստյանը: Իսկ գեղանկարիչ Հաղթանակ Շահումյանը հիշեցրել էր. «Այդ շերտը բացվել է դեռևս 1980թվականին, հրապարակի ամբողջական վերանորոգման ժամանակ , «7֊ցայտաղբյուրի» դիմացի գազոնի հատվածում։ Բրեժնեւի նախատեսված այցի պատճառով շինաշխատանքները արագ ավարտին հասցվեց , բայց այդ հատվածը չսալապատվեց, որ հետագայում բացվի և ուսումնադիրվի....

Մնացած գրառումներն արտահայտում էին՝ հրճվանք, ուրախություն, զբոսաշրջության աննախադեպ առաջընթացի ու զարգացման կանխատեսումներ, այս ամենը շատ բնական էր և հասկանալի: Նաև՝ առաջարկներ Երևանյան և հայաստանյան ավելի վաղ շրջանի շերտերին անդրադառնալու, ներկայանալի դարձնելու համատեքստում: Ի դեպ, լրագրող, Ալ. Թամանյանի անվան ճարտարապետության թանգարան ինստիտուտի տնօրեն Մարկ Գրիգորյանի էջում ևս անդրադարձ կար այս թեմային, այստեղ թեպետ հղացումը ողջունում էին, սակայն ներհայաստանյան շրջանակում իրականացնողների առումով թերահավատ էին: Կային նաև վելիկոռուսական շրջանակներից միջազգային մրցույթի առաջարկներ՝ այն մտայնությամբ՝ թե՝ «ձերոնց հույսին պետք չէ թողնել»:

Բայց այս ամենը հարցի մի կողմն է:

Իսկ մյուս կողմը՝ ինչպես բոլոր նման դեպքերում, այս անգամ ևս ճակատագրորեն մեր հարևաններն էին. ադրբեջանցիները հանգիստ սրտով չէին կարողացել ընդունել պաշտոնական շրջանակից արված հայտարարությունը:

İsmayıl Tanrıverdi անվամբ ադրբեջանցի ֆբ օգտատերն, օրինակ, ԿԳՄՍ նախարարի էջում քոմենթ էր գրել, թե՝ իբր «բոլոր հայերը շատ լավ գիտեն, որ հին Էրիվանը կառույցվել է ադրբեջանցի խաների կողմից դրա համար էլ իշխանությունը այս իրական և հին պատմական նշանակություն ունեցող կառույցների վրան ծածկելու հրաման է տրվել»: Նախ, ուշագրավն այն է, որ տվյալ օգտատերը միանգամից իր հայրենակիցներին նույնացրել է թուրքերի հետ, քանի որ սովետական կարգերի հաստատմամբ՝ «ադրբեջանցի» կոչվող ազգի ծննդյան շրջանում խանական տիտղոսներ չէին կարող լինել ավելին, նոր ձևավորված Ադրբեջանական ՍՍՀ-ում, հեղափոխությունը «արխադաշներ» էր բերել: Իրականում՝ թուրքը մնում է թուրք, լինի քեմալական, թե՝ բոլշևիկացած: Ինչևէ:

Տարիներ առաջ, 2012-ին, երբ հերթական անգամ /2004-ից ակսած/ Երևանում քննարկվում էր «Հին Երևան» նախագիծը, Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմից ոմն Ֆուադ Ախունդով էլ նույն հանգով փորձել էր կասկածի ենթարկել Երևանի հազարամյակների պատմությունը, թե՝ այդ ո՞նց է Երևանը հավակնում հնամենի քաղաքի կոչման, ու՞ր են ձեր հազարամյակների պատմության մասին փաստող հուշարձանները, եթե այսօր քաղաքի 19-20-րդ դարերի շենքերն եք վերակառուցում որպես «Հին Երևան»:

Սրանց ի՞նչ ասես: Ասես, որ Երևանի մասին առաջին գրավոր հիշատակությունը Խորենացին է արել իր պատմության մեջ. Ըստ այդմ, նրա ընկերներից եկել Երևանում իջևանել էին: Մատենադարանում պահվում են 7-րդ դարի ձեռագրեր, որ փաստում են` Երևանից երկու հոգևորականներ գնացել են մասնակցելու Դվինի եկեղեցական ժողովին:

Ասես, որ Երևանի մասին հստակ վավերագրեր և փաստեր է տրամադրել աշխարհին Ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Բատիստ Տավերնիեն /1632-1668/: Նա 6 անգամ լինելով Հայաստանում, նկարագրելով քաղաքը, կազմելով Երևանի հատակագիծը, որևէ հիշատակություն չի թողել ճակատագրորեն մեր հարևան ադրբեջանցիների կամ թուրքերի «ժառանգության» մասին: Մեկ այլ օտարազգի ճանապարհորդ` Ժան Շարդենը 1673 թ, Պարսկաստան գնալիս որոշ ժամանակ իջևանել է Երևանում, կազմել քաղաքի քարտեզը, և դարձյալ ոչ մի վկայություն Ախունդովի կամ Թանրիվերդիի նախապապերի մասին:

Իսկ Երևանի հազարամյակների պատմության մասին փաստում են ոչ միայն Երևանի ճարտարապետական հուշարձանները, որոնց մի զգալի հատվածը խորհրդային անաստվածության և աթեիզմի զոհը դարձան, ավելի ուշ շրջանի հուշարձանների մի հատված էլ, ցավոք, ապամոնտաժվեց հետխորհրդային շրջանում և այսօր դեռ պահոցներում նիրհում են, բայցև` մի հատվածն այսօր էլ պահպանվում է, ընդ որում ավելի խոր շերտերում պահպանելով ավելի հին շրջանի հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ նմուշներ:

Երևանի հնամյա պատմության մասին փաստող ճարտարապետական հուշարձա՞ն եք ուզում, խնդրեմ, Պողոս-Պետրոսը` ամենահին եկեղեցին, ճիշտ է, այն զոհ գնաց անաստվածության տարիներին, բայց վերջինիս մասին փաստող վավերագրերը, լուսանկարները, հայ և օտար հեղինակների հիշատակություններն անհամար են: Երևանի կենտրոնում կենդանի վկաներ են միջնադարյան Սբ. Զորավար եկեղեցին, Սբ. Կաթողիկեն, Ավանի Սբ. Կաթողիկե եկեղեցին` 591-602 թթ. դարի փառահեղ նմուշ : Նաև՝ երկու եկեղեցիներ Ավանում` Սբ Աստվածածինը` 4-6-րդ դար, Սբ Հովհաննես` 5-6-րդ դար…

Եվ կամ` հենց օպերայի շենքի տեղում գտնվող Գեթսեմանի մատուռը, որ նաև հեթանոսական շերտ ունի: Երևանյան հուշարձանները հիմնականում հայերեն արձանագրություններ ունեն: Իհարկե, կան նաև պարսկական տիրապետության շրջանից եկած պարսկական հուշարձաններ , այսօր էլ Երևանում կենդանի վկա ունենք` պարսկական Կապույտ մզկիթը: Իսկ ադրբեջանցիների մասին փաստող և ոչ մի գրություն:

…Ինչ խոսք, այս խմորը դեռ շատ ջուր կվերցնի և բնականաբար, եթե ընթացք ունենա, տարիներ կտևի, քանզի մինչև հրապարակում թանգարանային հատված կյանքի կոչելը այն դեռ պետք է նախապատրաստել դրան:
Եվ, դատելով վարչապետի՝ մրցույթների վերաբերյալ երեկվա «ինքնախոստովանական ցուցմունքից», այս թեման ոչ թե՝ մեկ աղբյուրից գնումով, այլ՝ մրցութային է լինելու:

Սակայն հնարավոր մրցույթից առաջ երկրի գլխավոր հրապարակը նախ՝ հարկ է վերադարձնել հանրությանը՝ տրանսպորտային հանգույցից ու ավտոկայանատեղիից այն վերածելով իրական հանրային տարածքի՝ ջուր, կանաչ, նստարաններ, աղավնիներ…

Հեղինակ՝ Ա. Ե.

Աղբյուր` Փաստինֆո