Փաստ ինֆո

Ֆեյսբուքյան մի գրառումը  առիթ դարձավ, որ  ուսումնասիրեմ հույժ կարևոր և բազմաշերտ մի թեմայի շուրջ ծավալված   եռակողմ, նույնիսկ՝ քառակողմ «բանավեճը»: Այդ թեման, իմ խորին համոզմամբ, վաղուց է ծագել, ավելի քան 30 տասնամյակ առաջ, երբ հախուռն և զգացական մթնոլորտում՝ 88-ի շարժման անիշխանության ժամանակներում  Ծիծեռնակաբերդի  հուշահամալիրը մի տեսակ ինքնաբուխ և ինքնակամ համալրումներ էր ունեցել:

Օրերս ԱԺ «Լուսավոր Հայաստան»  խմբակցության պատգամավոր Գևորգ Գորգիսյանը Մարաղայի ցեղասպանության զոհերի հարազատների խնդրանքով դիմել էր Երևանի քաղաքապետ Հայկ Մարությանին՝ Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրում՝ Սումգայիթի, Բաքվի և Գանձակի  կոտորածների զոհերին նվիրված խաչքարերի մոտ, Մարաղայի կոտորածի զոհերի հիշատակին նվիրված խաչքար-հուշակոթող տեղադրելու համար։

Դրան հետևել էր Երևանի քաղաքապետի պատասխանը, թե՝ որևէ այլ հուշարձանի տեղադրումն այս տարածքում անընդունելի է քաղաքաշինական և բարոյական առումներով։ Քաղաքաշինական առումովը բնականաբար, հասկանալի է, սակայն, բարոյականությամբ պատճառաբանելը  կդժվարանամ հասկանալ,  քանի որ մեծ հաշվով Ցեղասպանության  հուշահամալիրը կյանքի է կոչվել 20-րդ դարասկզբին  Օսմանյան Թուրքիայի ձեռամբ Ցեղասպանության զոհ դարձած 1.5 միլիոն հայերի հիշատակին, իսկ նշված երեք խաչքարերը նույն դարի վերջին  Թուրքիայի կրտսեր եղբոր՝  Ադրբեջանի կողմից  նույն դաժանությամբ իրականացված ըստ էության,  նոր ցեղասպանության զոհերի հիշատակի համար էին տեղադրվել:
Այսինքն, բարոյականության առումով այստեղ ոչ միայն խնդիր չկա, այլև մոտիվը նույնն է: Բայց, այ, ճարտարապետական համատեքստում ունիկալ հուշարձանի ամբողջականությունը 3 տասնամյակ առաջ արդեն իսկ խախտվել է:

Երևանի քաղաքապետարանի պատասխանին հաջորդել էր «Գոլոս Արմենիի» թերթի՝ քաղաքային իշխանություններին ուղղված կոշտ հրապարակումը, որին ի պատասխան էլ ճարտարապետ, Ցեղասպանության հուշահամալիրի համահեղինակ Սաշուր Քալաշյանն էր վիրավորված և բավական կոշտ արձագանքել:

Ընդ որում, զարմանալի չէ, որ  թերթի հրապարակման հեղինակի և ճարտարապետի ելակետերը բոլորովին չեն հատվում, քանզի մեկնաբանի խոսքը գաղափարական մակարդակում, փաստերի, երևույթի նույնականացման համատեքստում  է, իսկ Սաշուր Քալաշյանինը՝ մասնագիտական-ճարտարապետական՝ խաթարվել էր համալիրի ներդաշնակությունը, հեղինակների հղացումը, հուշարձանի կոնցեպտը: Ի վերջո, դետալ առ դետալ մտածված, զուսպ ու խորախորհուրդ այս  հուշարձանը ինքնագործունեության ենթարկելն արդեն իսկ մեծ սխալ էր և այդ սխալը տարիներ առաջ գործվել էր:

Ի դեպ, հենց սկզբից ասեմ, որ ի պատասխան ԱԺ պատգամավորի առաջարկի՝ ոչ Երևանի  քաղաքապետարանի՝ Արցախում զոհերի հիշատակին նվիրված հուշակոթող տեղադրելու խորհուրդը, ո՛չ էլ՝ ԱԺ «Լուսավոր Հայաստան»  խմբակցության պատգամավորի պատճառաբանությունը, թե՝ Հայաստանում բնակություն հաստատած Մարաղայի զոհերի  հարազատներն ամեն տարի ապրիլի 10-ին չեն կարող հասնել Արցախի Նոր Մարաղա գյուղ` հարգանքի տուրքը մատուցելու նրանց  հիշատակին, երևույթը թուլացնող գործոններ են:

Բացատրեմ՝ ինչու: Այդ կերպ մենք շատ մասնավորեցնում ենք գլոբալ խնդիրը: Այդ կերպ մենք լրջագույն խնդիրը դիտարկում ենք կոնկրետ գյուղերի կոնկրետ բնակիչների համատեքստում, մինչդեռ, մենք գործ ունենք 20-րդ դարավերջին հայության մի հատվածի նկատմամբ իրականացված ջարդերի և զանգվածային տեղահանության, մահից մազապուրծ փրկված՝ ազգությամբ հայ հազարավոր փախստականների առաջացման  երևույթի հետ: Մենք ապրել ենք այդ օրերը, երբ երկրաշարժից կքած Հայաստանն ու հայությունը ցավը զսպելով փախստական /18 հազարի էր հասնում նրանց թիվը/ դարձած իր զավակներին  էր ընդունում, փախստականներին ընդունող  կոմիտե ստեղծում,  և նրանց զգալի մասը, ինչպես դարասկզբին, դարավերջին էլ՝ տեղահան էին արվել իրենց բնօրրանից:

Այսինքն, տեսեք, ինչ է կատարվում` իր իսկ  բնօրրանում ցեղասպանության  զոհ դարձած բազմաթիվ հայերի հիշատակին  զատ-զատ՝ տեղատարածքային խաչքարեր ենք  տարել- դրել հուշահամալիրում, իսկ Ադրբեջանն իրեն հատուկ  քաղաքականությամբ նախ՝ Խոջալուի սուտ պատմություն է շրջանառության մեջ դնում, հետո՝ Խոջալուի զոհերի հիշատակին հուշարձան կառուցում , որին ի ցույց աշխարհի ամեն տարի այցի է գնում ազգովի, պետականորեն, պաշտոնական մակարդակով, աշխարհի տարբեր երկրներից ժամանած հայտնի դեմքերով… Ադրբեջանի բազմաթիվ քաղաքներում, ինչպես նաև աշխարհի մի շարք երկրներում՝ Խոջալուի «կոտորածի», զոհերին նվիրված հուշարձաններ են կանգնեցվել։
Հասկանու՞մ եք, տեղեկատվական պատերազմ է և հաղթողն Ադրբեջանն է, որն ագրեսոր լինելով շարունակ որպես զոհ է ներկայանում աշխարհին ու…այսօր էլ պատրաստվում է պատերազմի:

Կարծում եմ՝ մենք մեր պատմության այս մի դաժան էջը նույնպես հավուր պատշաճի ներկայացնելու, երևութականացնելու խնդիր ունենք:
Հանրությունը, պատկան մարմինները (ՀՀ կառավարություն) չե՞ն  կարծում, որ 80-ականների վերջին և 90-ականների սկզբին Ադրբեջանի վարչական տարածքում հայերի հանդեպ պետական մակարդակով իրականացված ցեղասպանության   զոհերի հիշատակին խորհրդանշական  հուշարձանի անհրաժեշտությունն օդում կախված է՝ որպես համակարգված բռնությունների դատապարտում: Եվ այն առանձին շեշտադրման խնդիր ունի:

Կարծում եմ, տեղեկատվական առումով լուրջ դեր կատարող  փաստավավերագրական նյութերին, ֆիլմերին  ու գրքերին զուգահեռ՝ նման հուշակոթողի կյանքի կոչումը՝  գեղարվեստական ուժգին, ազդեցիկ  նոտայով՝ արվեստի ուժով   կկարողանա վերծանել  կատարվածի  զգացական խտությունն ու  բուն ասելիքը:

Ի դեպ,  խորհրդային արգելափակոցների պայմաններում մեր պետության ղեկավարները կարողացել են մթնոլորտ ձևավորել  ցեղասպանության հուշահամալիրը ստեղծելու համար: Մեր օրերում կատարված համանման և համազոր երևույթը նույնպես երևութականացնել է պետք՝ ընդ որում, ոչ երկուսը՝ մեկում ֆորմատով, այլ՝ առանձնաբար: Այսօր և՝  արժանապատվորեն, ոչ թե՝ լացկան տոնայնությամբ:

Հեղինակ` Անահիտ Եսայան 

Աղբյուր` Փաստինֆո