Փաստ ինֆո

Ժողովրդավարական երկրներում տեղեկատվության ազատությունը ենթադրում է ոչ միայն քաղաքացու՝ տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի իրացումը, այլ նաեւ պետական մարմինների հաշվետվողականության ապահովումը, ինչն իր հերթին կարեւոր գործիք է կոռուպցիոն դրսեւորումների դեմ պայքարի համար։ Իսկ քրեական գործերով տեղեկատվության ազատությունը նաեւ շոշափում է մարդու մի շարք հիմնարար իրավունքներ, որի չարաշահումը կարող է հանգեցնել մարդու իրավունքների խախտման։ Մինչդատական վարույթում տեղեկատվության ազատության հիմնախնդիրների վերաբերյալ «Փաստինֆո»-ի հարցերին է պատասխանում իրավաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Արթուր Ղամբարյանը։

- Պարոն Ղամբարյան, նախ անդրադառնանք քրեական գործերով տեղեկատվության տրամադրման սկզբունքներին։ Գործող քրդատօրենսգրքի համաձայն՝ նախաքննական մարմինն ունի բացարձակ հայեցողական իրավունք՝ որոշելու՝ երբ եւ ինչ ծավալով տեղեկություններ հրապարակի կոնկրետ քրեական գործով նախաքննության արդյունքների մասին։ Միաժամանակ ունի նաեւ իրավունք՝ արգելելու կողմերին տրամադրելու որեւէ տեղեկատվություն՝ քննության մասին։ Որքանո՞վ եք սա իրավաչափ համարում։

- Ընդհանուր առմամբ՝ հանրային իշխանության որևէ մարմին չպետք է ունենա բացարձակ հայեցողություն: Իրավական պետության սկզբունքներից է այն, որ պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց հայեցողությունը պետք է ունենա իրավական սահմաններ:

Այսպես կոչված՝ նախաքննության գաղտնիքի գործող իրավակարգավորումն ըստ էության խորհրդային քրեադատավարական մտածողության իներցիայի արդյունք է, որը վերանայման կարիք ունի: Նախաքննության մարմինն այս կամ այն տեղեկատվությունը՝ որպես հրապարակման ոչ ենթակա տվյալ որակելիս, պետք է հետապնդի կոնկրետ և առարկայական իրավաչափ նպատակ: Ընդհանուր արգելքներ սահմանելը թույլատրելի չէ: ՀՀ սահմանադրական դատարանն 24.01.2012թ. ՍԴՈ-1008 որոշմամբ ընդգծել է, որ Նախնական քննության գաղտնիության սկզբունքն ինքնանպատակ չէ։ Սկզբունքային մոտեցումը պետք է լինի այն, որ նախնական քննության տվյալների հրապարակման թույլտվություն տալու` վարույթն իրականացնող իրավասու մարմնի հայեցողությունը չպետք է լինի բացարձակ: Այդ կապակցությամբ կայացված որոշումը պետք է հետապնդի նախաքննության շահերի իրական պաշտպանության նպատակ:

- Ի՞նչ ասել է նախաքննական գաղտնիք։ Վարույթն իրականացնող մարմինն արգելում է կողմին հրապարակել նախաքննության տվյալները, բայց արդյոք կա դրա սահմանումը։

- Տվյալ դեպքում խոսքը նախաքննական տվյալների հրապարակելու անթույլատրելիության մասին է: Իրավաբանության մեջ ձևակերպումներն ունեն կարևոր նշանակություն: Նախաքննական մարմինն այս կամ այն տվյալը հրապարակելու արգելք սահմանելիս, պետք է հստակեցնի, թե որ տվյալի մասին է խոսքը: Սկզբունքորեն անթույլատրելի է ընդհանրական հայտարարել, որ, օրինակ՝ հարցաքննության տվյալների հրապարակումն անթույլատրելի է: Բանն այն է, որ նման արգելք սահմանելը կարող է արգելափակել, օրինակ՝ այս կամ այն քննչական գործողության ընթացքը կամ արդյունքները բողոքարկելու իրավունքի իրականացումը: Մի կողմից՝ պաշտպանին զգուշացնում են քննչական գործողության ընթացքում հայտնած տվյալների հրապարակման անթույլատրելիության մասին, մյուս կողմից՝ փաստաբանն իրավունք ունի այդ գործողության ընթացքը կամ արդյունքները բողոքարկել, եթե դրանք վերաբերում են վստահորդի հիմնական իրավունքներին: Նման դեպքում հարց է ծագում՝ դատախազին կամ դատարանին ներկայացված բողոքներում քննչական գործողության ընթացքում ներկայացված տվյալները վկայակոչելն արդյոք խախտում է ՀՀ քր. դատ. օր-ի 201-րդ հոդվածը, արդյոք բողոքում այդ տվյալները վկայակոչելու համար պետք է ստանալ վարույթն իրականացնող մարմնի թույլտվությունը: Չէ որ բողոք ներկայացնելու դեպքում, այդ բողոքի բովանդակությանը ծանոթանում են ոչ միայն դատախազը և դատավորը, այլ նաև, օրինակ՝ գրասենյակի աշխատակիցները: Այս հարցերը կարգավորված չեն, ինչը փաստաբանի համար ստեղծում է անորոշություն:

- Դեպքեր են արձանագրվել, երբ նախաքննական մարմինը տեսանյութ է հրապարակել քննության արդյունքների մասին՝ ներառելով կադրեր նաեւ մարդու բնակության վայրում կատարված խուզարկություններից, կամ հրապարակելով նրա դիմանկարը։ Արդյո՞ք սա անհատական տվյալների, մասնավոր կյանքի պաշտպանության առումով խախտում չէ։

-         Սա բավական նուրբ հարց է, որն իրավակիրառողից պահանջում է իրավական մշակույթի և մարդու հանդեպ պետական հարգանքի առկայություն: Խուզարկության նպատակն ապացույցների հավաքումն է, և ոչ թե նրա կենցաղի հրապարակայնացումը: Խուզարկությունը չի կարող օգտագործվել մարդու մասնավոր կյանքի տվյալները թաքնված կերպով հրապարակայնացնելու և նրան արատավորելու նպատակով։ Նման գործելավոճը վկայում է մարդու նկատմամբ պետության հարգանքի բացակայության կամ խախտման մասին:

- Հանրային դեմքերով ներգրավված քրեական գործերում անմեղության կանխավարկածը պե՞տք է գերակայի հանրության հետաքրքրության օբյեկտիվ պահանջին թե՞ այդ դեպքում հանրության տեղեկացված լինելու առավել խիստ պահանջը արդարացի է եւ ավելի շահեկան դիրքում։

- Այս դեպքում մրցակցում են երկու սահմանադրական արժեքներ՝ անմեղության կանխավարկածը և այս կամ այն գործի վերաբերյալ հանրության՝ տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը: Մարդու իրավունքների կոնֆլիկտը կամ մրցակցությունը լուծվում է ոչ թե վերացական կանոններով, այլ յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում մարդու իրավունքների հավասարակշռման (weighing and balancing) մեթոդով, որը չի ենթադրում միմյանց հետ կոնֆլիկտի մեջ գտնվող սկզբունքներից որևէ մեկի անվավերություն: Անմեղության կանխավարկածի և հանրության՝ տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի մրցակցության դեպքում իրավակիրառ մարմինը, ով ունի հավասարակշռման մեթոդի կիրառման մասին նվազագույն պատկերացում, յուրաքանչյուր դեպքում պետք է կողմնորոշվի, թե որ արժեքն է գերակայող: Բոլոր դեպքերում, եթե նույնիսկ նախապատվություն է տրվում հանրության՝ տեղեկատվություն ստանալու իրավունքին, անմեղության կանխավարկածը պահանջում է պաշտոնական հաղորդագրություններում ձևակերպումների և շեշտադրությունների օգտագործման հարցում ցուցաբերել ծայրահեղ զգուշություն, նրբանկատություն և մարդու նկատմամբ դրսևորել հարգանք:  

Հեղինակ` Միլենա Խաչիկյան