Փաստ ինֆո

Պետական կառավարման մարմինների մոտ, ցավոք, երբեմն մեծ է լինում գաղթակղությունը՝ մերժելու տեղեկատվության տրամադրումը անձնական տվյալների պաշտպանության հիմքը չարաշահելով։ Նման կարծիք է հայտնել Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնի նախագահ Շուշան Դոյդոյանը, ով «Փաստինֆո»-ի խնդրանքով անդրադարձել է տեղեկատվության ազատության հիմնախնդիրներին։

 -Տիկին Դոյդոյան, ինչպե՞ս եք գնահատում տեղեկատվության ազատության վիճակը Հայաստանում։

-Ոչ բավարար. Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնի՝ 2018 թվականի ուսումնասիրության համաձայն՝ պետական մարմիններին ուղղված տեղեկություն ստանալու հարցումների 56 տոկոսն է ժամանակին ստացել լիարժեք, 24-ը՝ թերի պատասխան: Մյուս կողմից, սակայն, նվազել են լուռ մերժումները։ Կարծում եմ՝ առաջնային է նոր նշանակված պաշտոնյաների տեղեկատվության ազատության վերապատրաստումը ՏԱ մասին ՀՀ օրենքի շրջանակում։ Թեեւ ավելի ու ավելի շատ լրագրողներ ու հկ-ներ են օգտագործում օրենքը, սակայն քաղաքացիները քիչ են օգտվում այս օրենքի մեխանիզմերից իրենց մյուս իրավունքները պաշտպանելու համար։ Եվ վերջապես, անհրաժեշտ է ձեւավորել տեղեկատվության ազատության պաշտպանության արդյունավետ մեխանիզմ։ Դատական պաշտպանությունը, թեեւ դրական պրակտիկա է արձանագրել, սակայն այն չի կարող համարվել արդունավետ, քանի որ դատական բողոքարկումը թանկ է եւ ժամանակատար։ 

-Իսկ որքանո՞վ են պետական կառավարման մարմինները այսօր պատրաստակամ թափանցիկ աշխատելու՝ մի կողմից, երբ իրենք են նախաձեռնող տեղեկատվություն տրամադրելու, մյուս կողմից, երբ կա տեղեկատվության պահանջատեր։

-Պետական մարմինները պետք է անհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկեն իրենց մոտ առկա տեղեկատվությունը հանրությանը հասանելի եւ մատչելի դարձնելու համար։ Ընդ որում, անկախ նրանից՝ մարդիկ դիմում են իրենց թե ոչ, պետք է առկա տեղեկատվությունը հրապարակեն պաշտոնական աղբյուրներում։ Այսօր նկատվում է առավել մեծ ակտիվություն սոցիալական ցանցերում, ինչը ոչ մի դեպքում չի կարող փոխարինել պաշտոնական աղբյուրներում տեղեկատվության հրապարկման պարտականությանը։ ՏԱ մասին օրենքն ասում է, որ պետական մարմինները պետք է պարբերաբար, սակայն տարին առնվազն մեկ անգամ պարտադիր հրապարակեն որոշակի խումբ տեղեկություններ, ինչպես, օրինակ, պաշտոնատար անձանց անուն-ազգանունները, կրթությունը, պաշտոնը եւ այլն, դրանով իսկ պետությանը պարտավորեցնելով հեշտացնել տեղեկությունների մատչելիությունը։ Ի դեպ, պարտադիր եւ անհապաղ հրապարակման են ենթակա նաեւ դրանցում կատարվող փոփոխությունները (10-օրյա ժամկետում):  Ցավոք, չեմ կարող նշել մի մարմին, որը լիարժեք ապահովում է օրենքի այս պահանջը։ Հաճախ խախտվում է նաեւ օրինական մերժում տրամադրելու պահանջը։

-Այդ մերժումը հաճախ պայմանավորում են անձնական տվյալ լինելու հանգամանքով, ինչպես եղավ, օրինակ, պարգեւավճարների դեպքում, մյուս կողմից էլ՝ հանրայնացվում են անհատական այնպիսի տվյալներ, որոնք վտանգում են մարդու հետագա ինտեգրումը հասարակությունում, ինչպես, օրինակ, սեռական բռնության ենթարկված երեխաների կամ զինվորների անունները։ Այս պարագայում ինչպե՞ս տարբերակել գաղտնիության սկզբունքի առաջնայնությունը։

-Շատ նուրբ է տեղեկատվության ազատության եւ անձնական տվյալների պաշտպանության միջեւ եղած այդ սահմանը։ Եվ շատ հաճախ դրանք, այո, բախվում են։ Յուրաքանչյուր դեպքում մինչ որոշում կայացնելը անհրաժեշտ է հաշվի առնել տվյալ գործին բնորոշ հանգամանքները։ Ցավոք, երբեմն մեծ է լինում գաղթակղությունը՝ մերժելու տեղեկատվության տրամադրումը անձնական տվյալների պաշտպանության հիմքը չարաշահելով։ Նույն պարգեւավճարների դեպքում հանրային մեծ քննարկում բարձրացավ։ Այո, այս տվյալը անձնական տվյալ է, սակայն մյուս կողմից հանրությունն իրավունք ունի իմանալ՝ որքանով են իր վճարած հարկերը արդարացի ծախսվում պետական մարմինների կողմից, հետեւաբար՝ իրավունք ունի իմանալ ովքեր եւ ինչքան պարգեւավճար են ստացել պետական բյուջեից։ Այստեղ երկրորդ կարծիք լինել չի կարող։ Այս մտահգությամբ դիմել եմ նաեւ ՀՀ Անձնական տվյալների պաշտահպանության գործակալություն վարույթ հարուցելու պահանջով, որպեսզի գործակալությունը վերջակետ դնող որոշում կայացնի, եւ այս հարցն այլեւս երբեք պետական մարմինների կողմից շահարկման առարկա չդառնա։ Նաեւ կարծում եմ, որ օրախնդիր է ԱՏՊ օրենքում սահմանել հատուկ դրույթ, ըստ որի՝ լրագրողական նպատակով անձնական տվյալների մշակումը կունենա որոշ բացառություններ օրենքի խիստ կարգավորումների պայմաններում։ Նման դրույթ ԱՏՊ օրենքում նախկինում առկա էր, սակայն 2016 թվականին գաղտնի պայմաններում այն չեղարկվեց։

-Նման մի խնդիր առկա է նաեւ նախաքննական մարմիններում։ Երբեմն դրանք նախաքննության փուլում հրապարակում են ահռելի տվյալներ, որոնց արդյունքում անձը ասոցացվում է հանցագործի հետ, ինչպես, օրինակ, Համահայկական հիմնադրամի նախկին ղեկավար Արա Վարդանյանի դեպքում էր։ Իսկ երբեմն էլ գուցե չարդարացված մերժում են նախաքննական որեւէ տվյալի, ընդհուպ մինչեւ մեղադրյալների թվի կամ գործի նյութերին ծանոթանալու ժամկետների տրամադրումը։ Այս պարագայում կա՞ն չափորոշիչներ, որոնք կարգավորում են տեղեկատվություն տրամադրելու եւ նախաքննության գաղտնիքի միջեւ եղած սահմանը։

-Այո, եթե հատկապես նկատի ունենանք, որ համացանցում ոչինչ չի մոռացվում, եւ եթե նույնիսկ մամուլը հեռացնում է վիճելի հրապարակումները, միեւնույն է, մարդուն պախարակող հրապարակումները չեն ջնջվում փնտրման մյուս համակարգերից եւ առհավետ մնում են համացանցում։ Նախաքննական մարմինները որոշ դեպքերում ցուցաբերում են երկակի չափանիշներ՝ մի դեպքում լիովին մերժելով որեւէ տեղեկատվության տրամադրում նախաքննական գաղտնիք համարելով, մյուս կողմից իրենց մոտ առկա տվյալների մեծ ծավալը հասանելի դարձնելով լրատվամիջոցների համար։ Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին ՀՀ օրենքը հստակ ապահովում է յուրաքանչյուր քաղաքացու անձնական տվյալների պաշտպանության իրավունքը։

Մեկ այլ կարեւոր խնդիր էլ կա. վտանգավոր է, երբ անձի վերաբերյալ տեղեկատվությունը կարող է ազատ շրջանառվել պետական մարմինների միջեւ՝ առանց անձի իմացության եւ համաձայնության։ Երբ պետական մարմինը մտադրություն ունի շրջանառել որեւէ մեկի անձնական տվյալը, նա պետք է տեղյակ պահի լիազոր մարմնին եւ ստանա վերջինիս թույլտվությունը։ Այսինքն՝ գործակալությունը պետք է լինի օրինական գործընթացի երաշխավորը, որպեսզի անձնական տվյալների մշակման սկզբունքները պահպանվեն։

- Որպես Անձնական տվյալների պաշտպանության գործակալության առաջին ղեկավար՝ ո՞րն է Ձեր բանաձեւը, որով այս երկու հիմնարար իրավունքները լիարժեք կգործեն՝ առանց խոչընդոտելու մեկը մյուսին։

-Կարեւոր է, թե տվյալ կոնկրետ դեպքում որ շահն է առավել գերակա՝ անձի անձնական տվյալների պաշտպանության, թե հանրության տվյալ տեղեկատվությունը ստանալու շահը։ Այս երկու շահերը գործնականում հաճախ են բախվում, եւ պետական լիազոր մարմնի խնդիրն է սահմանել ոսկե միջինը, հավասարակշռել այս երկու բախվող իրավունքները կոնկրետ հանգամանքներով պայմանավորված։ Կարծում եմ, որ անձնական տվյալների պաշտպանության և տեղեկատվության ազատության օրենսդրությունները պետք է համակարգվեն, քանի որ դրանք կարող են հակասել միմյանց։ Կան իրավիճակներ, երբ թափանցիկության շահը պետք է գերակշռի գաղտնիության պաշտպանության շահին։ Սա հատկապես այն դեպքում է, երբ տվյալների սուբյեկտը հասարակական գործիչ է կամ բարձրաստիճան քաղծառայող, կամ օգտվում է պետական լրավճարներից։ Խիստ կարևոր է, որ տվյալների պաշտպանության օրենսդրությունը չօգտագործվի որպես զանցանքների, չարաշահումների կամ կեղծիքների բացահայտմանը խոչընդոտող վահան։

Հեղինակ` Միլենա Խաչիկյան