Փաստ ինֆո

ՀՀ ԱԺ-ն այսօր ամբողջությամբ ընդունեց ընտանիքում բռնության դեմ պայքարի և կանխարգելման մասին օրինագիծը, որը դարձել էր թեժ քննարկումների առարկա։ Հնչեցին ամենատարբեր գնահատականներն ու կարծիքները, երբեմն նաեւ՝ օրինագծից անտեղյակ մարդկանց կողմից՝ շփոթելով նաև օրինագծերը։

Խնդիրն այն է, որ մշակվել եւ շրջանառության մեջ էր դրվել միանգամից երկու կարեւոր օրենսդրական նախաձեռնություն՝ «Ընտանեկան օրենսգրքում լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը և «Ընտանեկան բռնության կանխարգելման մասին» օրենքի նախագիծը։ Դրանք երկու տարբեր փաթեթներ են՝ երկու տարբեր իրավակարգավորումներով, եւ շատերը սխալմամբ մեկ փաթեթում առկա կարգավորումները վերագրեցին մյուս փաթեթում ներկայացված իրավակարգավորումներին:

Այսպիսով,  անդրադառնանք Ընտանեկան օրենսգրքում լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքի նախագծին, որով  օրենքով ֆունդամենտալ լրացումներ փոփոխություններ կատարելու նախապատմությունն սկսվել է դեռևս 2014 թվականից, երբ «Յունիսեֆ»-ը՝ որդեգրման հարցերի, իսկ «Սեյվ դը Չիլդրն ինտրնեշնալ»  կազմակերպությունը՝ խնամատարության հարցերի շրջանակներում սկսեցին զբաղվել այդ հարցի ուսումնասիրությամբ:

Մասնավորապես, ուսումնասիրության նպատակն էր ազգային իրավակարգավորումները միջազգային չափանիշներին՝ ՄԻԵԴ-ի նախադեպային որոշմանը և երեխայի իրավունքների կոնվենցիային համապատասխանեցնելը։ Պետք է փաստենք, որ թեև գործուն միջոցներ կատարվել են այս տարիների ընթացքում, սակայն բազմաթիվ իրավակարգավորումներ, որոնք փաստաթղթային ձևակերպումներ ունեն, գործնականում չեն կիրառվում:

Նման օրինակներից մեկն էլ այն, որ անընդհատ խոսվում է երեխաններին ընտանիքներից վերցնելու մասին, Ընտանեկան օրենսգրքի 59-րդ հոդվածը նախատեսում է ծնողական իրավունքներից զրկում, սակայն 2016թ.  հունիսի 2-ի կառավարության 631 որոշմամբ, որը սահմանում է խնամակալության և հոգաբարձության  հանձնաժողովների կանոնադրությունը, ուղղակիորեն ամրագրում է, որ եթե հանձնաժողովը հայտնաբերում է երեխայի կյանքին կամ առողջության վտանգավոր որևիցե պայմաններ՝ անհապաղ երեխային վերցնում են ընտանիքից և մինչև 7 օրյա ժամկետում դիմում դատարան՝ զրկում կամ սահմանափակում իրականացնելու նպատակով: Սակայն պրակտիկայում այն չի կիրառվել՝ պատճառաբանելով, թե  երեխային վերցնելով նրան ո՞ւր  տեղավորեն:

«Սեյվ դը Չիլդրն ինտրնեշնալը»  բարձրացնելով այս հարցը՝ նշել էր, որ պետք է լինեն հաշվառված խնամատար ընտանիքներ, որոնց էլ պետք է փոխանցվեն երեխաները, որոնց ծնողները զրկվել են ծնողական իրավունքից կամ սահմանափակվել այն։  Բացի այդ, բավականին լուրջ խնդիր էր առաջացնում դատական պրակտիկան, որի համաձայն՝ երեխաների իրավունքների պաշտպանության համատեքստում ծնողական իրավունքների զրկում և սահմանափակում շատ հազվադեպ էր իրականացվում: Պետք է լինեին ծայրահեղ դրսևորումներ։ Իհարկե այն կարծիքին չենք, որ երեխաներն ամեն մի վեճի կամ ապտակի պատճառով պետք է վերցվեն ծնողներից։ Ի վերջո, որևեէ խնամատար ընտանիք չի կարող փոխարինել իրական ծնողին, բայց համաձայնեք, որ երբեմն լինում են իրավիճակներ, երբ ընտանեկան մթնոլորտն ուղղակի վտանգ է ներկայացնում երեխայի հոգեվիճակի համար, պատճառ դառնում հանցավոր կամ արատավոր ուղի բռնելու համար, դառնում տարաբնույթ հանցագործությունների, այդ թվում՝ սեռական բռնության զոհ։

Սա է պատճառ հանդիսացել, որ Ընտանեկան օրենսգրքի լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքի նախագծի փաթեթում առաջին հոդվածում ամրագրվել է երեխայի շահ հասկացությունը, որը համահունչ է երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածով նախատեսված՝ երեխայի լավագույն շահ հասկացությանը: Այսինքն՝ ցանկացած գործողություն, որն իրականացվում է երեխայի նկատմամբ, պետք  է բխի ի շահ երեխայի: Անգամ ծնողների իրավունքների պարագայում նախապատվություն պետք է տրվի երեխայի իրավունքներին:

Բացի դրանից,  Ընտանեկան օրենսգրքի լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքի նախագծում ամրապնդվել է որդեգրման ընթացակարգ:

Ինչպե՞ս է ներկայում կատարվում որդեգրումը՝ ծնողները ընտրում են այն երեխային, որին տեսել ու հավանել են,  ինչից հետո սկսվում էր որդեգրման գործընթացը: Սա միանշանակ երեխայակենտրոն մոտեցում չէ, այլ երեխայի ապրանքայնացման մոտեցում, որի պարագայում ծնողը ընտրում է իր ուզած երեխային:

Իսկ այժմ նախատեսվել է, որ պետք է լինի համադրում, այսինքն՝ երեխայի կարիքների և ծնողի կարիքների և հնարավորության և համադրման արդյունքում կտեսնեն, թե որ ընտանիքն է համապատասխանում երեխայի կարիքներին, ինչից հետո միայն կթույլատրվի հանդիպում և հետագա գործընթաց:

Նախկինում որդեգրման նախորդող փուլերում երեխաները սթրեսի էին ենթարկվում այն պարզ պատճառով, որ մինչ ընտանիքը գալիս և մանկատանը հանդիպում էր երեխային, մանկատներում նրանց նախապատրաստում էին՝ ասելով, որ եթե դուք նրանց դուր գաք, կորդեգրեն,  երեխաներն էլ  հոգեբանորեն նախապատրաստվում էին, իսկ երբ նրանց չէին ընտրում, երեխան ավելի էր ընկճվում: Ոլորտի մասնագետներից մեկը «Փաստինֆո»-ի հետ զրույցում պատմեց, որ եղել են դեպքեր, երբ մի քանի հանդիպումից հետո ծնողները հրաժարվել են որդեգրումից, ինչը շատ ավելի մեծ սթրես է երեխայի համար. ստացվում էր, որ մի անգամ կենսաբանական ծնողն է հրաժարվել իրենից, իսկ  երկրոդ անգամ՝ որդեգրողը:

Նոր փաթեթով նախատեսվել է նաև վերահսկողություն։ Գաղտնիք չէ, որ որդեգրումից հետո որոշ դեպքերում, ցավոք,  երեխայի իրավունքները շատ կոպիտ խախտվում են, և նոր ընտանիքներում երեխաները ենթարկվում են ճնշումների, և որդեգրումն արդյունքում վերացվում է դատական կարգով: Մատնանշված խնդիրները, որպեսզի ընթացքում հայտնի դառնան, սահմանվել է  վերահսկողություն, սակայն վերահսկող անձը երբեք չպետք է միջամտի այդ ընտանիքի անձնական կյանքին:

Նախագծով նախատեսվում է, որ վերահսկողությունն իրականացվելու է որդեգրումից հետո 3 տարվա ընթացքում, այսինքն՝  նշված ժամանակահատվածում եթե որևէ խնդիր չլինի, դրանից հետո վերահսկողություն չի լինելու: Ընդ որում, դա դրված է սոցապ նախարարության բաժնի, մարզերում և Երևան քաղաքում ընտանիքի, կանանց, երեխաների իրավունքների բաժինների վրա:

Շատ կարևոր է, որ  նշված անձինք մասնագիտորեն մոտենան հարցին, պահպանեն գաղտնիության ռեժիմը։  Ի դեպ, նշենք, որ ըստ առաջարկվող իրավակարգավորումների՝  որդեգրվածը իրավունք ունի պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից տեղեկանալ՝ իր որդեգրված լինելու մասին, բայց կենսաբանական ծնողների մասին տեղեկությունը կհայտնվի միայն այն դեպքում, եթե կենսաբանական ծնողը գրավոր համաձայնություն է տվել:

Պրակտիկայում որդեգրված անձինք, բավականին հասուն տարիքում տեղեկանալով իրենց որդեգրված լինելու մասին, եթե անգամ ցանկություն են հայտնում և դիմում պետական մարմիններին՝ իրենց կեսաբանական ծնողների մասին տեղեկություն ստանալու համար, պետական կառույցը հղում է տալիս որդեգրման գաղտնիության վրա և հրաժարվում տրամադրել այդ տեղեկությունը։ Մինչդեռ երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիան ուղղակիորեն ամրագրում է, որ երեխան իրավունք ունի իր ծնողներին ճանաչելու, հետևաբար, եթե երեխայի մոտ առաջացել է ողջամիտ ցանկություն ճշտել, թե ովքեր են իր կենսաբանական ծնողները, ապա նա այդ իրավունքից օգտվելու հնարվորություն ունի:

Սակայն ՀՀ օրենքում մի փոքր սահմանափակում կա, եվրոպական երկրներում այլ մոտեցում է. եթե անգամ երեխան 5 տարեկանում է նման ցանկություն հայտնել, ապա պարտավոր են նրան տեղեկացնել կենսաբանական ծնողների ով լինելու մասին, որովհետև նա իրավունք ունի տեղեկանալ իր ծագումնաբանության մասին, և դա երեխայից գաղտնի պահելը սխալ է:

Ընտանեկան օրենսգրքում մյուս փոփոխությունը վերաբերում է խնամատար ընտանիքներին։ Այս ինստիտուտի ներդրումը կաջակցի երեխային մանկատներից զերծ պահելուն:

Փորձը ցույց է տալիս, որ մանկատանը մեծացած տղան շատ հեշտ է հարմարվում բանակում, նա կոլեկտիվում ապրելու և կենցաղ վարելու ունակություն ունի,  սակայն չունի ինքնուրույնություն, որոշումներ կայացնելու վճռականություն, որն ունի ընտանիքում մեծացած երեխան: Բացի այդ, շատ դեպքերում նա կասկածամիտ է և իր արարքները միշտ վերանայում է  հասարակության տեսանկյունից, թե ինչպես իր այս կամ այն քայլը կգնահատվի հասարակության կողմից, իսկ այդ պարագայում կորում է անձի անհատականությունը:

Անդրադառնալով խնամատար ընտանիքներին՝ նախագծով նախատեսվել է 4 տեսակի խնամատար ընտանիքների ներդրում, մասնավորապես՝  ընդհանուր խնամատար ընտանիք, մասնագիտացած, ճգնաժամային և արձակուրդային խնամատար ընտանիք:

Այժմ ներկայացնենք, թե այս 4 խնամատար ընտանիքներից յուրաքանչյուրը ինչ գործառույթ և ինչ սկզբունքով է աշխատելու։ Մասնագիտացած խնամատար ընտանիքն ամենաբարդ ձևն է լինելու. այստեղ խնամք են ստանալու այն երեխաները, ովքեր ունեն հոգեկան կամ ֆիզիկական արատներ, հաշմանդամ երեխաներ, ովքեր սթրես են ապրել, ինչպես նաեւ անչափահաս մայրերը իրենց երեխաների հետ:

Ճգնաժամային խնամատար ընտանիքը լինելու է արագ արձագանքման խնամատար  ընտանիք, ինչը ենթադրում է, որ օրինակ, եթե ծնողին կալանավորել են և չկա մերձավոր ազգական, որևէ մտերիմ անձ, երեխայի խնամքը ստանձնելու պարագայում նա կհանձնվի ճգնաժամային խնամատար ընտանիքին: Օրինակ,  ընտանեական բռնությունների դեպքում, երբ երեխայի հայրը մորը սպանել է երեխաների աչքի առաջ և հետագայում երեխաներին հորական տատիկին են հանձնում  նման պայմաններում երեխայի հոգեբանության տեսանկյունից ավելի ճիշտ է երեխային ճգնաժամային խնամատարային ընտանիք տեղափոխել, քանի որ երեխաների տատիկը որդուն կալանավորելու և դրա վերաբերյալ  այլ վիճակները կվերագրի երեխաների մորը, ինչը նշանակում է, որ երեխաների մոտ միգուցե կձևավորվի սխալ պատկերացում հանգուցյալ մոր նկատմամբ:

ճգնաժամային խնամատարային ընտանիքը կարող է  կիրառվել նաև ծնողների հիվանդանոցում հայտնվելու դեպքում, ծնողի մոտ անբուժելի հիվանդությունների առկայության դեպքում, բացի այդ, երբ ծնողները գտնվում են արտերկրում և փաստացի երեխայի խնամակալ որևիցե մեկը չի ձևակերպվել, և այլ նմանատիպ իրավիճակներում:

Արձակուրդային խնամատար ընտանիքն էլ կստանձնի այն երեխաների խնամքը, որոնց ծնողներն օրինակ չունեն որոշակի ծնողավարման հմտություններ և շաբաթ և կիրակի օրերին այդ նույն ընտանիքի հետ երեխաների խնամքն ու դաստիրակությունը կկազմակերպվի, կամ  երբ ծնողները պետք  է  որոշակի ժամանակով բացակայեն քաղաքից և չգիտեն, թե ում մոտ թողնել երեխային, չկա անգամ դայակ վարձելու հնարավորություն, ապա  կարող են դիմել  խնամակալության և հոգաբարձության մարմին և հայտնում այդ մասին: Ի դեպ  սա նաև մեծ աջակցություն է աշխատող մայրերին, ովքեր այս կամ այն հանգամանքներից ելնելով չեն կարողանա երեխայի խնամքով զբաղվել: Միևնույն ժամանակ  արձակուրդային խնամատար ընտանիքն երեխան կպահվի 1 ամսից ոչ ավել:

Ընդ որում խնամատար ընտանիքների ծնողները պետք  է պարտադիր վերապատրաստում անցած լինեն:

Սակայն ամենաբարդը լինելու է մասնագիտացված ընտանիքների դեպքում, այս ընտանիքների վերապատրաստումը կազմակերպելու է սոցապնախարարությունը:

Խնամատարության մոդելը նախատեսված է  մինչև 18 տարեկանը լրացած անձանց համար, կա նաև հետխնամքի տարբերակ, 18-23 տարեկանների նկատմամաբ օրենքով սահմանված  դեպքերում, սակայն, եթե 18 տարեկանը լրացել  է  դա դեռ չի նշանակում,  որ այդ անձանց միջև կապը կխզվի դա իրավական կարգավորման շրջանակներում չի,  սակայն նրանց միջանձնային կարգավորման շրջանակներում կլուծվի:

Նշենք նաև, որ, ըստ օրինագծի, խնամատար ընտանիքների հետ կնքվելու է  պայմանագիր,  նրանք վարձատրվելու են, լինելու են պայմանագրային հարաբերություններ, ինչը ենթադրում է  իրավունք և պարտականություն, նման պայմաններում՝ խնամատար ընտանիքը ստանձնելու է  բարեխիղճ իրականացնել իր գործառույթները:

Իսկ պայմանագիրը  կարող է  լուծվել ինչպես կողմերի նախաձեռնությամբ այնպես էլ կենսաբանական ծնողի նախաձեռնությամբ, սակայն այն պայմաններում, եթե կենսաբանական ծնողը հիմնավորի, որ այլև խնամատարության անհրաժեշտություն չկա,  իսկ եթե որևէ անձ ապօրինի երեխային վերցնի, ապա դա կդիտվի որպես հանցագործությունը և անձը կենթարկվի պատասխանատվության:

Անդրադառնանք նաև խնամատար ծնողների նկատմամբ վերահսկողությանը,  ի տարբերության որդեգրման՝ այստեղ վերահսկողություն իրականացվելու է պայմանագրի ողջ ժամանակահատվածի ընթացքում:

Երեխայի խնամատար ընտանիքում գտնվելը համարվում է  ժամանակավոր լուծում, միևնույն ժամանակ օրենքը չի արգելելու նույն խնամատար ծնողին դիմել իր խնամքի տակ գտնվող երեխային որդեգրելու համար:

Ի դեպ, նշենք, որ որպես խնամատար ընտանիք հաշվավելու համար պարտադիր չէ,  որ ամուսիններ լինեն, կարող է լինել խնամատար ծնող, սակայն եթե ընտանիք է, ապա ամուսնու գրավոր համաձայնությունը պարտադիր է:

Աղբյուր` Փաստինֆո