Փաստ ինֆո

Վերջին շրջանում մի քանի ծանր հանցագործություն ցնցեցին մեր հասարակությունը. Սյունիքում կինը կացնահարեց ամուսնուն, Արմավիրում դուստրը սպանեց մորը, Երեւանում նախկին փեսան սպանեց զոքանչին` միժամանակ կացնհարելով նախկին կնոջն ու աներոջը, մեկ այլ դեպքում երիտասարդ կնոջ նախկին քաղաքացիական ամուսինը սպանեց կնոջը, վերջինիս եղբորը, ապա ինքնասպանություն գործեց: Ծանր հանցագործությունների թվարկումը կարող ենք շարունակել, բայց այսքանն էլ բավարար է արձանագրելու համար, որ ինչ-որ բան այնպես չէ, որ մեր ընտանիքներում, որի ամրությամբ մշտապես հպարտացել ենք, ինչ-որ բան փոխվել է, ընդ որում՝ դեպի վատը: Ի՞նչ  քայլեր են ձեռնարկում իրավասու մարմինները` սոցապնախարարությունը, ոստիկանությունը, քննչական մարմինները:  Այսօր թեմայի շուրջ «Փաստինֆո»-ի հարցերին է պատասխանում ՀՀ Քննչական կոմիտեի Քննության աջակցության գլխավոր վարչության ՀԿԳ ավագ քննիչ Դավիթ Թումասյանը:

- Վերջին շրջանում կարծես թե ավելացել են ընտանիքի ներսում կատարվող ծանր հանցագործությունները։ Ի՞նչ քայլեր են ձեռնարկվում այս երեւույթը կանխարգելելու ուղղությամբ։

- Նախկինում ճշգրիտ և ամբոջական վիճակագրություն ընտանեկան բռնությունների վերաբերյալ չի վարվել, հետեւապես պնդել, որ ընտանիքի ներսում կատարվող ծանր հանցագործություններն ավելացել են, ճիշտ չէ: Ըստ գրանցված դեպքերի՝ 2015թ.-ին ՀՀ քննչական կոմիտեում քննվել է ընտանիքի ներսում կատարված սպանության 14 և առողջությանը դիտավորությամբ ծանր վնաս պատճառելու 7 քրեական գործ: Այսինքն, ամբողջ սպանությունների 16,3% և առողջությանը դիտավորությամբ ծանր վնաս պատճառելու 4,2%-ը կատարվել են ընտանիքի ներսում: Ինքնին այս թվերն արդեն իսկ մտահոգիչ են:

Կանխարգելիչ գործառույթները հիմնականում պետք է ուղղված լինեն այդ հանցագործությունները ծնող պատճառների և պայմանների վերացմանն ու չեզոքացմանը, այդ իսկ պատճառով վաղ կանխարգելումը՝ մանր ընտանեկան վեճերի փուլում առավել արդիական է: Եթե դրան զուգահետ իրականացվեն ծնողավարման հմտությունների և ընտանիքի կազմանն ուղղված իրազեկման քարոզարշավներ և դասընթացներ՝ դա առավել կնպասի ընտանիքի ներսում համերաշխ մթնոլորտի ձևավորմանը, փոխադարձ հարգանքի և հանդուրժողականության վրա հիմնավ ընտանիքի ձևավորմանը:

- Ընտանիքը մեզանում միշտ համարվել է անձեռնմխելի, որի ներսում կատարվող խմորումներին որեւէ մեկը իրավունք չունի խառնվելու։ Համենայն դեպս՝ մեր հասարակության մեջ առկա է նման ընկալում, եւ եթե անկեղծ լինենք նաեւ շատ դեպքերում իրավապահները չեն ուզում ակտիվ միջամտել այդ վեճերին, փորձում են հաշտեցնել, մինչդեռ միաժամանակ խոսում ենք ընտանեկան բռնությունների՝ ծանր հետեւանքների աճի մասին։ Ժամանակը չէ՞ փոխելու քաղաքականությունը եւ մեր վերաբերմունքը այդ երեւույթի նկատմամբ։

– Այո, յուրաքանչյուր ոք ունի անձնական և ընտանեկան կյանքի իրավունք, և երկու անձի միջանձնային հարաբերություններին միջամտությունն արգելվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ այդ անձանցից մեկը չի կատարում օրենքով արգելված արարքներ՝ հանցանք կամ զանցանք: Այս դեպքում իրավապահ մարմինների միջամտությունը դառնում է պարտադիր՝ նպատակ հետապնդելով ոչ միայն պատժել հանցանք կատարած անձին (տույժի ենթարկել զանցանք կտարած անձին), այլ նաև ուղղել վերջինիս և կանխել նոր հանցագործությունների/ իրավախախտումների կատարումը:

Ցավոք, ընտանեկան բռնության դրսևորումներն ունեն կրկնման հակում, և պատշաճ հակազդման բացակայության դեպքում մենք անուղղակի կարող ենք նպաստել երևույթի տարածմանը: Իհարկե, ընտանեկան բռնությունների դեպքում պետք է հատուկ զգուշավորություն դրսևորել ենթադրյալ բռնարարի և հավանական զոհի նկատմամբ՝  անհատականացված և տարբերակված մոտեցմամբ: Եթե ենթադրյալ բռնարարը գիտակցի իր անպատժելիությունը, ապա ընտանեկան բռնության դեպքերը կկրկնվեն, իսկ եթե հավանական զոհը գիտակցի բռնությունը շահարկելու և դրանով ենթադրյալ բռնարարին իրեն ենթարկելու հանգամանքը, դա կհանգեցնի հակառակ կողմի իրավունքների կոպիտ խախտման: Այդ իսկ պատճառով միջամտողը (իրավապահ մարմնի ներկայացուցիչը, սոցիալական դեպք վարողը, այլ ծառայությունների ներկայացուցիչները) ոչ միայն պետք է տարբերակի բռնությունը, բացահայտի այն ծնող պատճառներն ու պայմանները, հայտնաբերի բռնարարին, այլ նաև կարողանա ճիշտ պաշտպանիչ և կանխարգելիչ միջոցներ ձեռնարկի: Եթե կատարվել է հանցագործություն, ապա մեղավորը պետք է ենթարկվի պատասխանության օրենքով սահմանված կարգով՝ առանց որևէ բացառության:

Առհասարակ չմիջամտելու քաղաքականությունը կարող է հանգեցնել բռնության և դրա բնույթի ուժգնացմանն ու ծանրացմանը, ինչը կարող է դրսևորվել նախկինում կիրառված ծեծից սպանության վերաճելով: 2015թ.-ին այնպիսի դեպքեր, ցավոք, գրանցվել են, երբ ընտանքիներում գրանցված կրկնվող վիճաբանությունները հանգեցրել են սպանության:

- Ի՞նչն է խանգարում, որ ավելի արդյունավետ պայքարենք ընտանեկան բռնությունների դեմ։

– Պատճառները կարող են լինել բազմազան, բայց դրանք կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ: Օբյեկտիվ պատճառներից են հանդիսանում օրենսդրության անկատարությունը, համապատասխան մասնագետների առկայության սակավաթիվ լինելը, հոգեբանական վերականգնողական կենտրոնների բացակայությունը, սոցիալական աջակցության ծրագրերում ներառելու դժվարությունները, հավանական զոհի կողմից ենթադրյալ բռնարարին պաշտպանելու ցանկությունը և այլն, իսկ սուբյեկտիվ պատճառներից են կարծատիպերի առկայությունը (ներընտանեկան հարաբերություններին չխառնվելը, երեխային դաստիարակելու ընթացքում ծնողի ամենակարող և ամենագետ լինելը, հասարակական պարսավանքը և այլն), մասնագետի կողմից անձնական մոտեցումների կիրառումն աշխատանքի ընթացքում, լիազորությունների թերի կամ «իմիջիայլոց» կատարումը, ենթադրյալ զոհի մոտ հոգեբանական կամ հոգեկան խանգառումների կամ խախտումների, օրինակ Ստոկհոլմյան համախտանիշի առկայությունը և այլն:

- Ցանկացած հանցատեսակի դեմ պայքարի արդյունավետության գրավականը օբյեկտիվ վիճակագրություն ունենալն է, տվյալ հանցատեսակի պատճառների, նպաստող հանգամանքների վեր հանումը։ Արդյո՞ք ուսումնասիրել ու պարզել եք ընտանեկան բռնությունների իրական տարածվածությունը։ Նկատի ունենալով, որ սա էլ ինչ-որ առումով լատենտային հանցագործություն է…

– Ընտանեկան բռնությունն ինքնին հանցագործություն չէ, այլ հավաքական հասկացություն, որը կարող է դրսևորվել ինչպես հանցանքի, այնպես էլ զանցանքի տեսքով: Առկա են նաև ընտանեկան բռնության ոչ պատժելի դրսևորումներ, օրինակ տնտեսական բռնության դրսևորումների մեծամասնությունը: Ընտանեկան բռնության հանցավոր դրսևորումների վիճակագրությունը վարվում է ինչպես ՀՀ քննչական կոմիտեի, այնպես էլ այլ մարմինների կողմից: ՀՀ քննչական կոմիտեում ներդրվել է վիճակագրության հատուկ ձևաչափ ընտանեկան բռնությունների վերաբերյալ: Ինչ վերաբերում է ոչ պատժելի դրսևորումներին, ապա այդ տեղեկությունները հաշվառել հնարավոր չէ:

Ընտանեկան բռնության լատենտայնությունն անխոս բարձր է և այն պայմանավորված է մի քանի հանգամանքով.

1 – ընտանիքի անդամները հաճախ չեն բողոքում ընտանիքի մեկ այլ անդամի դեմ՝ թողնելով դա ներընտանեկան կարգավորման,

2 – բռնության որոշ դրսևրումներ, օրինակ՝ ծեծը, դիտավորությամբ առողջությանը թեթև վնաս պատճառելը և այլն, հանդիսանում են մասնավոր մեղադրանքի հանցագործություններ, որոնց վերաբերյալ քրեական գործի հարուցումն իրականացվում է տուժողի բողոքի հիման վրա, իսկ հաշտության դեպքում՝ այն կարճվում է,

3 -  բռնության որոշ դրսևորումների դեպքում պատիժը սահմանվում է տուգանքի տեսքով, ինչն ազգաբնակչության մեծամասնության կողմից չի ընկալվում որպես պատիժ և նվազեցնում է վստահությունն իրավապահ մարմնինների և արդարադատության հանդեպ,

4 – ապացուցման գործընթացի բարդ լինելը, մասնավորապես այն դեպքերում, երբ հավանական զոհը դիմում է հանցագործության բոլոր հետքերը վերանալուց հետո և այլն:

Երկրորդ պայմանի առնչությամբ ՀՀ քննչական կոմիտեում իրականացվել են գործուն քայլեր, մասնավորապես՝ ՀՀ քննչական կոմիտեի նախագահի 2014թ.-ի նոյեմբերի 17-ի «Մասնավոր մեղադրանքի կարգով քրեական գործ հարուցելու կամ քրեական գործի հարուցումը մերժելու միասնականության վերաբերյալ ուղեցույցը հաստատելու մասին» հրամանի 10-րդ կետի համաձայն՝ մասնավոր կարգով հետապնդվող ընտանեկան բռնության գործերով, դիմողի (տուժողի) կողմից իր դիմումը (բողոքը) հետ վերցնելու դեպքում քրեական գործը հարուցվում է կամ քրեական վարույթը շարունակվում է հանրային կարգով, եթե մեծ է դիմողի նկատմամբ կրկին անգամ հանցագործություն կատարելու վտանգը: Ընտանեկան բռնության գործերով, դիմողի բողոքի բացակայության պայմաններում, հարուցված քրեական գործով պատշաճ քննության շրջանակներում քննիչը պարզում է հանցանքի ծանրությունը, տուժողին պատճառված վնասի բնույթը (ֆիզիկական, թե հոգեբանական վնաս), անձի կողմից զենք գործադրելը, հարձակումից հետո սպառնալիքների առկայությունը, տանը բնակվող երեխաների վրա ունեցած ազդեցությունը (այդ թվում՝ հոգեբանական), անձի կողմից կրկին հանցագործություն կատարելու հավանականությունը, տուժողի կամ մեկ այլ անձի առողջության կամ անվտանգության համար շարունակական վտանգի հավանականությունը, մեղադրյալի հետ տուժողի փոխհարաբերությունների ներկայիս վիճակը, տուժողի կամքին հակառակ քրեական հետապնդումը շարունակվելու ներգործությունն այդ փոխհարաբերությունների վրա և այլն (Օփուզն ընդդեմ Թուրքիայի գործով որոշման 168-րդ կետը, 2009թ.-ի հունիսի 9):

- Ընտանիքի ներսում ո՞ր հանցատեսակներն են ավելացել՝ սպանությունները, սեռական բնույթի հանցագործությունները…

– Քանի որ մինչ այդ նման վիճակագրություն չի վարվել, ներկայումս աճի մասին հստակ նշելը վաղ է: Ընդհանուր առմամբ ընտանեկան բռնությունների գրանցված դրսևորումների թիվն աճել է, սակայն դա կարող է պայմանավորված լինի ոչ թե դեպքերի աճով, այլ իրավապահ մարմիններին ներկայացված դիմումների աճով:

- Քաղաքացիական հասարակության հետ համագործակցությունն ինչպե՞ս եք գնահատում։ Համաձայնեք, որ հասարակական կազմակերպությունների դերակատարումը բավական մեծ է:

– Յուրաքանչյուր քաղաքակիրթ երկրում պետական մարմինների և քաղաքացիական հասարակության համագործակցությունը հիմնվում է փոխադարձ հարգանքի, փոխօգնության, այս ոլորտում նաև՝ ընտանեկան բռնության զոհերի իրավունքների պաշտպանության և օգնության վրա: Արդյունավետ համագործակցությունը հնարավոր է յուրաքանչյուր մարմնի կամ դերակատարի կողմից իր պարտականությունների հստակ կատարման և այլ մարմնի գործառույթներին չմիջամտելու ու հարգելի սկզբունքի պահպանման դեպքում: Քաղաքացիական հասարակությունը, ի դեմս մասնագիտացված հասարակական կազմակերպությունների, մեծ դերակատարում կարող է ունենալ ընտանեկան բռնությունը որպես երևույթ ճիշտ ընկալելու, ընտանեկան բռնության զոհերին պատշաճ աջակցություն և օգնություն ցուցաբերելու, նրանց ուղղորդելու, կանխարգելիչ ծրագրեր և քարոզարշավներ իրականացնելու, ինչպես նաև այլ գործընթացներում: Համագործակցությունն արդյունավետ կարող է լինել «զոհակենտրոն» մոտեցում դրսևորելու, այլ ոչ թե ներգերատեսչական կամ այլ անձնական շահեր լուծելու դեպքում: Համենայն դեպս, ՀՀ քննչական կոմիտեն պատրաստակամ է համագործակցել բոլոր այն մարմինների և կազմակերպությունների հետ, ովքեր հետապնդում են հանրօգուտ նպատակներ և ցանկանում են ձևավորել առողջ մթնոլորտ հայ ընտանիքներում:

Հարցազրույցը` Էլեոնորա Առաքելյանի

Աղբյուր` Փաստինֆո