Փաստ ինֆո

 

ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից հանրությանն է ներկայացվել Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական բարեփոխումների  հայեցակարգի  նախագիծը, որը մշակվել է ՀՀ նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների  մասնագիտական հանձնաժողովի կողմից:  

 

Հաշվի առնելով փաստաթղթի կարեւորությունը՝ ներկայացնում ենք նախգծով՝ դատական իշխանությանը վերաբերող առաջարկվող հայեցակարգային մոտեցումները։

 

 Նախագծի հեղինակներն արձանագրում են, որ  իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման սահմանադրական համակարգում դատական իշխանությունը գլխավորապես ունի հավասարակշռող կամ կայունացնող դեր, այդ առաքելության իրացման առաջնային   նախադրյալը ոչ իրավաչափ ցանկացած ներգործությունից կամ միջամտությունից   դատական իշխանության պաշտպանվածությունն է՝ դրա անկախության տեսքով: 

 

«Միայն գործառութային, կառուցակարգային, նյութական ու սոցիալական   անհրաժեշտ ու բավարար անկախությամբ օժտված դատական իշխանությունը  կարող է երկրում իրավունքի գերակայության, արդյունավետ արդարադատության և  արդար դատաքննության երաշխավոր հանդիսանալ», - նշվում է Հայեցակարգի նախագծի «Դատական իշխանության» բաժնում:   

 

Ընդգծելով, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, միջազգայնորեն ճանաչված սկզբունքների հիման վրա, 1995թ. Սահմանադրության ընդունումով նախաձեռնել և 2005թ.  կատարված բարեփոխմամբ շարունակել է անկախ դատական իշխանության և   արդարադատության արդյունավետ համակարգի ձևավորմանն ու զարգացմանն  ուղղված քայլերի իրականացումը, նախագծի հեղինակները միաժամանակ նկատում են, որ վերջին տարիներին, հասարակության   իրավագիտակցության բարձրացման, քաղաքացիական հասարակության զարգացման պայմաններում այս ոլորտում բացահայտվել կամ ընդգծվել են մի շարք առանցքային խնդիրներ, որոնք ժողովրդավարական և իրավական պետությունների լավագույն ավանդույթներին համահունչ արդյունավետ լուծումներ են պահանջում  հենց Սահմանադրության մակարդակով: 

 

Այդ խնդիրներից հիմնականն, ըստ մասնագիտական հանձնաժողովի եզրահանգման,  դատական իշխանության գործունակության   ցածր մակարդակն է, որը պայմանավորված է դատական իշխանության գործառութային անհստակություններով, կառուցակարգային անկայունությամբ, ոչ   լիարժեք անկախությամբ, դատավարական ընթացակարգերի թերություններով, ինչպես նաեւ սուբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված մի շարք բացասական   դրսեւորումներով: Դրանց հետեւանքով ցածր է նաև դատարանների հանդեպ հանրային վստահությունը: 

 

Դրա  սահմանադրական պատճառներից մեկն այն է, որ ՀՀ Սահմանադրության վեցերորդ գլուխն («Փաստինֆո»՝  «Դատական իշխանությունը»)  առավելապես բացահայտում է դատական իշխանության ոչ թե գործառութային հատկանիշներն ու հնարավորությունները, այլ դրա կառուցվածքային (դատարանակազմական) կողմը:   

 

Հետևաբար,  գտնում են նախագծի հեղինակները, դատական իշխանության գործառութային ամբողջականությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է, որպեսզի դատական իշխանության հասկացությունը, առաքելությունը, հիմնական գործառույթները, այն մարմնավորող կառույցի   կազմակերպման և գործունեության հիմքերն ունենան սահմանադրական ամրագրում: Այդպիսի իրավակարգավորումը (դատարանակազմական և դատավարական   ընդհանուր սկզբունքների հաշվառմամբ) հիմք կծառայի նաև դատական իշխանության մարմինների համակարգի ձևավորման համար: Միաժամանակ, դրանով կբացառվեն ընթացիկ օրենքների օգնությամբ քաղաքական, տակտիկական, իրավիճակային կամ այլ նկատառումներից ելնելով դատական համակարգի կառուցվածքը  փոխելու և դատական իշխանության համակարգային ամբողջականությունն ու կայունությունը խաթարելու հնարավոր փորձերը:

 

Սահմանադրական բարեփոխումների առաջնահերթ հայեցակարգային   խնդիրներից մեկն անկախ, ինքնուրույն և հաշվետու դատական իշխանության   կայացումն է՝  այս առումով բարեփոխումների արդյունավետությունը կապվում է ոչ   թե նոր ինստիտուտների ստեղծման, այլ արդեն կայացած կառույցների կատարելագործման հետ: Այս համատեքստում կարևորվում է արդարադատության խորհրդի դերի և գործունեության արդյունավետության բարձրացումը:

 

Սահմանադրական այս  մարմինն առաջին հերթին պետք է ունենա կառուցակարգային անկախության այնպիսի մակարդակ, որով ապահովագրված կլինի ոչ իրավաչափ կամ հայեցողական   ազդեցություններից: Բացի դրանից, արդարադատության խորհրդին հարկ է օժտել սահմանադրական այնպիսի գործառույթներով, որոնցով այն ի զորու կլինի գործուն դեր կատարել դատական իշխանության անկախության ու ինքնուրույնության ապահովման հարցերում: Այս առումով, ի թիվս այլնի, նոր իրավակարգավորման կարիք  ունեն արդարադատության խորհրդի ձևավորմանը, իշխանության այլ ինստիտուտների (այդ թվում՝ ՀՀ Ազգային ժողովի, ՀՀ Նախագահի, ՀՀ կառավարության) հետ  դրա փոխհարաբերություններին, ինչպես նաև այս մարմնի կազմին և  լիազորությունների շրջանակին վերաբերող հարցերը: 

 

Դատարանների կողմից իրականացվող արդարադատության արդյունավետության բարձրացումն, ըստ նախագծի հեղինակների, սահմանադրական կարգավորումների մակարդակում այն առաջին հերթին կապվում է դատական համակարգի կառուցվածքի, այսինքն՝ դատական ատյանների և օղակների քանակի ու դրանց գործառութային կապի օպտիմալ ձևաչափի ընտրության հետ: 

 

Մասնագետները նշում են, որ ժամանակակից աշխարհում դատական համակարգի որևէ մոդել չունի   ընդգծված նախապատվություն կամ ակնհայտ առավելություններ: Երկաստիճան,   եռաստիճան կամ բարդ կառուցվածք ունեցող դատական համակարգերի ձևավորումը կարող է պայմանավորված լինել կոնկրետ երկրի տարածքային,  պատմական, տնտեսական, ազգային կամ այլ յուրահատկություններով: Սակայն բոլոր դեպքերում ժողովրդավարական և իրավական պետությունում դատական համակարգը պետք է կառուցվի որոշակի օրինաչափություններից բխող հստակ սկզբունքների վրա: 

 

Ուստի դատական ատյանների տեսակը, քանակը, իրավասությունը կամ  դրանց հարաբերակցությունը որոշելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել, թե դրանց ամբողջությունը որքանով կարող է երաշխավորել անձի դատական պաշտպանության իրավունքի իրացումը, դատարանի մատչելիությունը, դատավարության խնայողականությունն ու արագությունը, դատական վերանայման արդյունավետությունը, իսկ վերջնարդյունքում՝ նաև երկրում իրականացվող արդարադատության պատշաճ որակը: 

 

Վերոնշյալ արդյունքի նվաճման հայեցակարգային մոտեցումները (առանձին-առանձին կամ համակցության մեջ) հանգում են հետևյալներին, որոնց հանգամանորեն անդրադարձ կկատարվի սահմանադրական բարեփոխումների փաթեթի մշակման փուլում: Մասնավորապես, առաջին ատյանի դատարանում կարող է ստեղծվել  ինքնուրույն դատական օղակ (օրինակ՝ տեղական դատարաններ), որոնք հատուկ  կամ մասնագիտացված գործառույթ   (օրինակ՝ մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն) իրականացնելով կբեռնաթափեն ընդհանուր իրավասության դատարանները՝ ապահովելով նաև կոնկրետ հարցերով դատական գործունեության պատշաճ որակը: Ուշադրության է արժանի նաև դատական ատյանների քանակի կրճատումը (եռաստիճանից՝ երկաստիճան)՝ երկրորդ ատյանում վերաքննության և վճռաբեկության լիազորությունները ներառելու պայմանով:

 

Քննարկման առարկա է նաև ազգային արդարադատական համակարգում դեռևս չփորձարկված այնպիսի ինստիտուտի ներմուծումը, ինչպիսին է, օրինակ, երդվյալ ատենակալների  մասնակցությամբ դատավարությունների իրականացման հնարավորության նախատեսումը: Սակայն, ամեն դեպքում, նկատի է առնվում, որ արդարադատության   իրականացման հիմնական ծանրությունը կրելու է դատական համակարգի առաջին ատյանը՝ որպես ցանկացած իրավական վեճ ըստ էության քննող դատարան: 

 

 Հայեցակարգային մակարդակում մեթոդաբանական նոր մոտեցումը ենթադրում է առաջին հերթին սահմանադրորեն ամրագրել դատական իշխանության գործառութային ամբողջականությունը երաշխավորող անհրաժեշտ ու բավարար նախադրյալներ, որոնք, դատավարական և դատարանակազմական ընդհանուր սկզբունքներից ելնելով, հիմք կծառայեն նաև դատական իշխանության մարմինների համակարգի ձևավորման համար։ 

 

 ՀՀ դատական իշխանության կողմից իրականացվող պետական գործունեության կարևորագույն տեսակներից մեկը սահմանադրական   արդարադատությունն է:

 

Թեև  2005թ. իրականացված բարեփոխումները  (մասնավորապես, անհատական գանգատի ինստիտուտի նախատեսումը, սահմանադրական դատարան դիմելու իրավասություն ունեցող սուբյեկտների շրջանակի ընդլայնումը և այլն) էապես ուժեղացրեցին անձի սահմանադրական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության կառուցակարգերը, սակայն   սահմանադրական դատարանի կարգավիճակի բացահայտումը սահմանափակվեց միայն հետևյալ ձևակերպմամբ. «Հայաստանի Հանրապետությունում սահմանադրական արդարադատությունն իրականացնում է սահմանադրական   դատարանը» (ՀՀ Սահմանադրության հոդված 93):

 

Մինչդեռ, հաշվի առնելով սահմանադրական դատարանի առաքելությունը և գործունեության յուրահատուկ ուղղվածությունը, սահմանադրական մակարդակում պետք է հստակ ամրագրվի նաև սահմանադրական վերահսկողություն իրականացնող դատական այս մարմնի հիմնական գործառույթը՝ Սահմանադրության գերակայության ու անմիջական գործողության ապահովումը, դրա իրականացման համար նախատեսելով անհրաժեշտ ու բավարար սահմանադրաիրավական երաշխիքներ: 

 

Նախագծի հեղինակները նշում են, որ  սահմանադրական արդարադատության ոլորտում ևս  բացահայտվել են  սահմանադրական կարգավորումներում առկա որոշակի բացեր:  Այսպես, ՀՀ   Սահմանադրությունը չի նախատեսում սահմանադրական մարմինների միջև նրանց սահմանադրական լիազորությունների վերաբերյալ վեճերի լուծման հնարավորություն:

 

Թեև նման վիճակը դեռևս չի հանգեցրել գործնական դժվարությունների, սակայն, հաշվի առնելով սույն բարեփոխման արդյունքում սահմանադրական մարմինների քանակի ավելացման հնարավորությունը և դրանց լիազորությունների հարաբերակցության հավանականությունը, ապագայում ճգնաժամային իրավիճակներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է ընդլայնել սահմանադրական դատարանի լիազորությունների շրջանակը՝ հնարավորություն տալով լուծել նաև սահմանադրական մարմինների միջև նրանց լիազորությունների առնչությամբ առաջացող սահմանադրական վեճերը: 

 

 Սահմանադրական բարեփոխումները, ըստ մասնագիտական հանձնաժողովի եզրահանգման,  պետք է նախադրյալներ ստեղծեն նաև Հայաստանի Հանրապետության կողմից 1998թ. հուլիսի 17-ին Հռոմում   ստորագրված՝ «Միջազգային քրեական դատարանի կանոնադրության մասին» համաձայնագրի վավերացման համար՝   նկատի ունենալով, որ ՀՀ սահմանադրական   դատարանի 2004թ. օգոստոսի 13-ի ՍԴՈ-502 որոշմամբ հիշյալ համաձայնագրով   ստանձնված որոշ պարտավորություններ ճանաչվել են ՀՀ Սահմանադրությանը  հակասող։